DOMINO VALENTI
GOTHICO MAXIMO PERPETUO AUGUSTO
EUTROPIUS V. C. MAGISTER MEMORIAE
Rēs Rōmānās ex voluntāte mansuetudinis tuae ab urbe conditā ad nostram memoriam, quae in negotiīs vel bellicīs vel civilibus eminebant, per ordinem temporum brevī narratione collegī, strictim additīs etiam hīs, quae in principum vita egregia extitērunt, ut tranquillitatis tuae possit mens divina laetārī prius se inlustrium virōrum facta in administrando imperiō secutam, quam cognosceret lectione.
Book 1: From the Founding of Rome to the Capture of the City by the Gauls, 753 – 390 BCE. The Regal Period, 753 – 509 BCE
Chapter 1: Rome Founded, 753 BCE. Romulus, 753 – 716 BCE
(1) Rōmānum imperium, quō neque ab exordiō ullum fere minus neque incrementīs toto orbe amplius humanā potest memoriā recordari, ā Rōmulō exōrdium habet, quī Rhēae Silviae, Vestālis virginis, fīlius et, quantum putātus est, Mārtis, cum Remō frātre ūnō partū ēditus est.
(2) Is cum inter pāstōrēs latrōcinārētur, decem et octō annōs nātus urbem exiguam in Palātīnō monte cōnstituit, XI Kal. Māiās, Olympiadis sextae annō tertiō, post Trōiae excidium, ut qui plurimum minimumque tradunt, annō trecentēsimō nōnāgēsimō quārtō.
Chapter 2
(1) Conditā cīvitāte, quam ex nōmine suō Rōmam vocāvit, haec ferē ēgit: multitūdinem fīnitimōrum in cīvitātem recēpit, centum ex seniōribus lēgit, quōrum cōnsiliō omnia ageret, quōs senātōrēs nōmināvit propter senectūtem.
(2) Tum, cum uxōrēs ipse et populus suus nōn habērent, invītāvit ad spectāculum lūdōrum vīcīnās urbis Rōmae nātiōnēs atque aārum virginēs rapuit. Commōtīs bellīs propter raptārum iniūriam Caenīnēnsēs vīcit, Antemnātēs, Crustumīnōs, Sabīnōs, Fīdēnātēs, Vēientēs. Haec omnia oppida urbem cingunt. Et cum ortā subitō tempestāte nōn compāruisset annō rēgnī trīcēsimō septimō ad deōs trānsīsse crēditus est et cōsecrātus. Deinde Rōmae per quīnōs diēs senātōrēs imperāvērunt et hīs rēgnantibus annus ūnus complētus est.
Chapter 3: Numa Pompilius, 715 – 672 BCE
(1) Posteā Numa Pompilius rēx creātus est, quī bellum quidem nūllum gessit, sed nōn minus cīvitātī quam Rōmulus prōfuit.
(2) Nam et lēgēs Rōmānīs mōrēsque cōstituit, quī cōnsuētudine proeliōrum iam latrōnēs ac sēmibarbarī putābantur, et annum discrīpsit in decem mēnsēs prius sine aliquā supputātiōne cōnfusum, et īnfīnīta Rōmae sacra ac templa cōnstituit. Morbō dēcessit quadrāgēsimō et tertiō imperiī annō.
Chapter 4: Tullus Hostilius, 672 – 640 BCE
(1) Huic successit Tullus Hostīlius. Hīc bella reparāvit, Albānōs vīcit, quī ab urbe Rōmā duodecimo mīliāriō sunt, Vēientēs et Fīdēnātēs, quōrum aliī sextō mīliāriō absunt ab urbe Rōmā, aliī octāvō decimō, bellō superāvit, urbem ampliāvit adiectō Caeliō monte.
(2) Cum trīgintā et duōs annōs rēgnāsset, fulmine ictus cum domō suā ārsit.
Chapter 5: Ancus Marcius, 640 – 616 BCE
(1) Post hunc Ancus Mārcius, Numae ex fīliā nepōs, suscēpit imperium.
(2) Contrā Latīnōs dīmicāvit. Aventīnum montem cīvitātī adiēcit et Iāniculum, apud ōstium <Tiberis> cīvitātem suprā mare sextō decimō mīliāriō ab urbe Rōmā condidit. Vīcēsimō et quārtō annō imperiī morbō periit.
Chapter 6: Lucius Tarquinius Priscus, 616 – 578 BCE
(1) Deinde regnum Prīscus Tarquinius accēpit. Hīc numerum senātōrum duplicāvit, circum Rōmae aedificāvit, lūdōs Rōmānōs īnstituit, quī ad nostrum memoriam permanent. Vīcit īdem etiam Sabīnōs et nōn parum agrōrum sublātum īsdem urbis Rōmae territōriō iūnxit prīmusque triumphāns urbem intrāvit.
(2) Mūrōs fēcit et cloācās, Capitōlium inchoāvit. Trīcēsimō octāvō imperiī annō per Ancī fīliōs occīsus est rēgis ēius, cuī ipse successerat.
Chapter 7: Servius Tullius, 578 – 534 BCE
(1) Post hunc Servius Tullius suscēpit imperium genitus ex nōbilī fēminā, captīvā tamen et ancillā. Hīc quoque Sabīnōs subēgit, montēs trēs, Quirīnālem, Vīminālem, Ēsquilīnum, urbī adiūnxit, fossās circum mūrum dūxit. Prīmus omnium cēnsum ōrdināvit, quī adhūc per orbem terrārum incognitus erat.
(2) Sub eō Rōma omnibus in cēnsum dēlātīs habuit capita LXXXIII mīlia cīvium Rōmānōrum cum hīs, quī in agrīs erant. Occīsus est scelere generī suī Tarquiniī Superbī, fīliī ēius rēgis, cuī ipse successerat, et fīliae, quam Tarquinius habēbat uxōrem.
Chapter 8: Lucius Tarquinius Superbus, 534 – 510 BCE
(1) L. Tarquinius Superbus septimus atque ultimus rēgum Volscōs, quae gēns ad Campāniam euntibus nōn longē ab urbe est, vīcit, Gabiōs cīvitātem et Suessam Pōmētiam subēgit, cum Tuscīs pācem fēcit et templum Iovī in Capitōliō aedificāvit. Posteā Ardeam oppūgnāns in octāvō decimō mīliāriō ab urbe Rōmā positam cīvitātem imperium perdidit.
(2) Nam cum fīlius ēius, et ipse Tarquinius, iūnior, nōbilissimam fēminam Lucrētiam eandemque pudīcissimam, Collātīnī uxōrem stuprāsset eaque dē iniūriā marītō et patrī et amīcīs questa fuisset, in omnium cōnspectū sē occīdit. Propter quam causam Brūtus, parēns et ipse Tarquiniī, populum concitāvit et Tarquiniō adēmit imperium.
(3) Mox exercitus quoque eum, quī cīvitātem Ardeam cum ipsō rēge oppūgnābat, relīquit; veniēnsque ad urbem rēx portīs clausīs exclūsus est, cumque imperāsset annōs quattuor et vīgintī cum uxōre et līberīs suīs fūgit. Ita Rōmae rēgnātum est per septem rēgēs annīs ducentīs quadrāgintā tribus, cum adhūc Rōma ubi plūrimum vix ūsque ad quīntum decimum mīliārium possidēret.
Chapter 9: Establishment of the Republic. Election of Consuls, 509 BCE
(1) Hinc cōnsulēs coepēre, prō ūnō rēge duo, hāc causā creātī, ut, sī ūnus malus esse voluisset, alter eum habēns potestātem similem coercēret.
(2) Et placuit, nē imperium longius quam annum habērent, nē per diūturnitātem potestātis īnsolentiōrēs redderentur, sed cīvīlēs semper essent, quī sē post annum scīrent futūrōs esse prīvātōs.
(3) Fuērunt igitur annō prīmō ab expulsīs rēgibus cōnsulēs L. Iūnius Brūtus, quī māximē ēgerat ut Tarquinius pellerētur, et Tarquinius Collātīnus, marītus Lucrētiae.
(4) Sed Tarquiniō Collātīnō statim sublāta est dīgnitās. Placuerat enim nē quisquam in urbe remanēret, quī Tarquinius vocārētur. Ergō acceptō omnī patrimōniō suō ex urbe migrāvit et loco ipsīus factus est L. Valerius Pūblicola cōnsul.
War with Tarquinius
(5) Commōvit tamen bellum urbī Rōmae rēx Tarquinius, quī fuerat expulsus, et, collēctīs multīs gentibus, ut in regnum posset restituī, dīmicāvit.
Chapter 10
(1) In prīmā pūgnā Brūtus cōnsul et Ārrūns, Tarquiniī fīlius, in vicem sē occīdērunt, Rōmānī tamen ex eā pūgnā victōrēs recessērunt.
(2) Brūtum mātrōnae Rōmānae, dēfēnsōrem pudīcitiae suae, quasi commūnem patrem per annum lūxērunt. Valerius Pūblicola Sp. Lucrētium Tricipitīnum collēgam sibi fēcit Lucrētiae patrem, quō morbō mortuō iterum Horātium Pulvillum collēgam sibi sūmpsit.
(3) Ita prīmus annus quīnque cōnsulēs habuit, cum Tarquinius, Collātīnus propter nōmen urbe cessisset, Brūtus in proeliō perīsset, Sp. Lucrētius morbō mortuus esset.
Chapter 11: War with Porsenna, 508 BCE
(1) Secundō quoque annō iterum Tarquinius, ut recipēretur in regnum, bellum Rōmānīs intulit, auxilium eī ferente Porsennā Tusciae rēge, et Rōmam paene cēpit. Vērum tum quoque victus est.
(2) Tertiō annō post rēgēs exāctōs Tarquinius, cum suscipī nōn posset in regnum neque eī Porsenna, quī pācem cum Rōmānīs fēcerat, praestāret auxilium, Tusculum sē contulit, quae cīvitās nōn longē ab urbe est, atque ibi per quattuordecim annōs prīvātus cum uxōre cōnsenuit.
(3) Quārtō annō post rēgēs exāctōs, cum Sabīnī Rōmānīs bellum intulisset, victī sunt, et dē hīs triumphātum est.
(4) Quīntō annō L. Valerius ille, Brūtī collēga et quater cōnsul, fātāliter mortuus est, adeō pauper ut collātīs ā populō nummīs sūmptum habuerit sepultūrae. Quem mātrōnae sīcutī Brūtum per annum lūxērunt.
Chapter 12: Institution of the Dictatorship, 501 BCE
(1) Nōnō annō post rēgēs exāctōs cum gener Tarquiniī ad iniūriam socerī vindicandam ingentem collēgisset exercitum, nova Rōmae dīgnitās est creāta, quae dictātūra appellātur, māior quam cōnsulātus. Eōdem annō etiam magister equitum factus est, quī dictātōrī obsequerētur.
(2) Neque quicquam similius potest dīcī quam dictātūra antīqua huic imperiī potestātī, quam nunc Tranquillitās Vestra habet, māximē cum Augustus quoque Octāviānus, dē quō posteā dīcēmus, et ante eum C. Caesar sub dictātūrae nōmine atque honōre rēgnāverint.
(3) Dictātor autem Rōmae prīmus fuit T. Larcius, magister equitum prīmus Sp. Cassius.
Chapter 13: Secession of the Plebeians. Establishment of the Tribunate, 494 BCE
(1) Sextō decimō annō post rēgēs exāctōs sēditiōnem populus Rōmae fēcit, tamquam ā senātū atque cōnsulibus premerētur.
(2) Tum et ipse sibi tribūnōs plēbis quasi propriōs iūdicēs et dēfensōrēs creāvit, per quōs contrā senātum et cōnsulēs tūtus esse posset.
Chapter 14: War with the Volsci, 493 BCE
Sequentī annō Volscī contrā Rōmānōs bellum reparāvērunt, et victī aciē etiam Coriolōs cīvitātem, quam habēbant opimam, perdidērunt.
Chapter 15: Coriolanus, 491 BCE
(1) Octāvō decimō annō, postquam rēgēs ēiectī erant, expulsus ex urbe Q. Mārcius dux Rōmānus, quī Coriolōs cēperat Volscōrum cīvitātem, ad ipsōs Volscōs contendit īrātus et auxilia contrā Rōmānōs accēpit.
(2) Rōmānōs saepe vīcit, ūsque ad quīntum mīliārium urbis accessit oppūgnātūrus etiam patriam suam lēgātīs quī pācem petēbant repudiātīs, nisi ad eum māter Veturia et uxor Volumnia ex urbe vēnissent, quārum flētū et dēprecātiōne superātus remōvit exercitum. Atque hīc secundus post Tarquinium fuit, quī dux contrā patriam suam esset.
Chapter 16: Slaughter of the Fabii, 477 BCE
(1) C. Fabiō et L. Virgīniō cōnsulibus trecentī nōbilēs hominēs, quī ex Fabiā familiā erant, contrā Vēientēs bellum sōlī suscēpērunt, prōmittentēs senātuī et populō per sē omne certāmen implendum.
(2) Itaque profectī, omnēs nōbilēs et quī singulī māgnōrum exercituum ducēs esse dēbērent, in proeliō concidērunt.
(3) Ūnus omnīnō superfuit ex tantā familiā, quī propter aetātem puerīlem dūcī nōn potuerat ad pūgnam. Post haec cēnsus in urbe habitus est et inventa sunt cīvium capita CXVII mīlia CCCXIX.
Chapter 17: Dictatorship of Cincinnatus, 458 BCE
(1) Sequentī annō cum in Algidō monte ab urbe duodecimō ferē mīliāriō Rōmānus obsidērētur exercitus, L. Quīntius Cincinnātus dictātor est factus, quī agrum quattuor iūgerūm possidēns manibus suīs colēbat.
(2) Is cum in opere et arāns esset inventus, sūdōre dētersō togam praetextam accēpit et caesīs hostibus līberāvit exercitum.
Chapter 18: Decemvirs Appointed, 451 BCE. Laws of XII Tables Promulgated, 450 BCE. Death of Virginia; Decemvirs Deposed, 449 BCE
(1) Annō trecentēsimō et alterō ab urbe conditā imperium cōnsulāre cessāvit et prō duōbus cōnsulibus decem factī sunt, quī summam potestātem habērent, decemvirī nōminātī.
(2) Sed cum prīmō annō bene ēgissent, secundō ūnus ex hīs, Ap. Claudius, Virgīniī cūiusdam, quī honestīs iam stīpendiīs contrā Latīnōs in monte Algidō mīlitābat, fīliam virginem corrumpere voluit. Quam pater occīdit, nē stuprum ā decemvirō sustinēret, et regressus ad mīlitēs mōvit tumultum. Sublāta est decemvirīs potestās ipsīque damnātī sunt.
Chapter 19: Revolt of the Fidenates, 438 BCE
(1) Annō trecentēsimō et quīntō decimō ab urbe conditā Fīdēnātēs contrā Rōmānōs rebellāvērunt. Auxilium hīs praestābant Vēientēs et rēx Vēientium Tolumnius.
(2) Quae ambae cīvitātēs tam vīcīnae urbī sunt, ut Fīdēnae sextō, Vēī octāvō decimō mīliāriō absint. Coniūnxērunt sē hīs et Volscī. Sed Mam. Aemiliō dictātōre et L. Quīntiō Cincinnātō magistrō equitum victī etiam rēgem perdidērunt. Fīdēnae captae et excīsae.
Chapter 20: War with Veii, 396 BCE
(1) Post vīgintī annōs Vēientānī rebellāvērunt. Dictātor contrā ipsōs missus est Fūrius Camillus, quī prīmum eōs vīcit aciē, mox etiam cīvitātem diū obsidēns cēpit, antīquissimam Ītaliaeque dītssimam.
(2) Post eam cēpit et Faliscōs nōn minus nōbilem cīvitātem. Sed commōta est eī invidia, quasi praedam male dīvīsisset, damnātusque ob eam causam et expulsus cīvitāte.
Rome Captured by the Gauls, 390 BCE
(3) Statim Gallī Senonēs ad urbem vēnērunt et victōs Rōmānōs ūndecimō mīliāriō ā Rōmā apud flūmen Alliam secūtī etiam urbem occupāvērunt; neque dēfendī quicquam nisi Capitōlium potuit; quod cum diū obsēdissent et iam Rōmānī famē labōrārent, sed ā Camillō, quī in vīcīnā cīvitāte exulābat, Gallīs superventum est gravissimēque victī sunt.
(4) Posteā tamen etiam acceptō aurō, nē Capitōlium obsidērent, recessērunt, secūtus eōs Camillus ita cecīdit, ut et aurum, quod hīs datum fuerat, et omnia quae cēperant militaria sīgna revocāret.
(5) Ita tertiō triumphāns urbem ingressus est et appellātus secundus Rōmulus, quasi et ipse patriae conditor.
Book 2: From the Capture of the City to the End of the First Punic War, 390 – 241 BCE
Chapter 1: Military Tribunes with Consular Power Elected, 444 BCE
(1) Annō trecentēsimō sexāgēsimō quīntō ab urbe conditā, post captam autem prīmō, dīgnitātēs mūtātae sunt, et prō duōbus cōnsulibus factī tribūnī mīlitārēs cōnsulārī potestāte. Hinc iam coepit Rōmāna rēs crēscere.
(2) Nam Camillus eō annō Volscōrum cīvitātem, quae per septuāgintā annōs bellum gesserat, vīcit et Aequōrum urbem et Sūtrīnōrum [atque] omnēs dēlētīs eārundem exercitibus occupāvit et trēs simul triumphōs ēgit.
Chapter 2
(1) T. etiam Quīntius Cincinnātus Praenestīnōs, quī ūsque ad urbis Rōmae portās cum bellō vēnerant, persecūtus ad flūmen Alliam vīcit, octō cīvitātēs, quae sub ipsīs agēbant, Rōmānīs adiūnxit, ipsam Praeneste adgressus in dēditiōnem accēpit.
(2) Quae omnia ab eō gesta sunt vīgintī diēbus triumphusque ipsī dēcrētus.
Chapter 3
Vērum dīgnitās tribūnōrum mīlitārium nōn diū persevērāvit. Nam post aliquantum nūllōs placuit fierī et quadriennium in urbe ita fluxit, ut potestātēs ibi māiōrēs nōn essent. Praesūmpsērunt tamen tribūnī mīlitārēs cōnsulārī potestāte iterum dīgnitātem et trienniō persevērāvērunt. Rūrsus cōnsulēs factī.
Chapter 4: Death of Camillus, 365 BCE
L. Genuciō et Q. Servīliō cōnsulibus mortuus est Camillus. Honor eī post Rōmulum secundus dēlātus est.
Chapter 5: Invasion of the Gauls; Torquatus, 361 BCE
T. Quīntius dictātor adversus Gallōs, quī ad Ītaliam vēnerant, missus est. Hī ab urbe quārtō mīliāriō trāns Aniēnem fluvium cōnsēderant. Ibi nōbilissimus dē senātōribus iuvenis L. Mānlius prōvocantem Gallum ad singulāre certāmen prōgressus occīdit et sublātō torque aureō collōque suō impositō in perpetuum Torquātī et sibi et posterīs cognōmen accēpit. Gallī fugātī sunt, mox per C. Suplicium dictātōrem etiam victī. Nōn multō post ā C. Mārciō Tuscī victī sunt et octō mīlia captīvōrum ex hīs in triumphum ducta.
Chapter 6: First Samnite War, 343 – 341 BCE
(1) Cēnsus iterum habitus est. Et cum Latīnī, quī ā Rōmānīs subāctī erant, mīlitēs praestāre nōllent, ex Rōmānīs tantum tīrōnēs lēctī sunt, factaeque legiōnēs decem, quī modus sexāgintā vel amplius armātōrum mīlia efficiēbat. Parvīs adhūc Rōmānīs rēbus tanta tamen in rē mīlitārī virtūs erat.
(2) Quae cum profectae essent adversum Gallōs duce L. Fūriō, quīdam ex Gallīs ūnum ex Rōmānīs, quī esset optimus, prōvocāvit.
(3) Tum sē M. Valerius tribūnus mīlitum obtulit, et cum prōcessisset armātus corvus eī suprā dextrum bracchium sēdit.
(4) Mox commissā adversum Gallum pūgnā īdem corvus ālīs et unguibus Gallī oculōs verberāvit, nē rectum posset aspicere. Ita ā tribūnō Valeriō interfectus. Nōn sōlum victōriam eī, sed etiam nōmen dedit: nam posteā īdem Corvīnus est dictus. Ac propter hōc meritum annōrum trium et vīgintī cōnsul est factus.
Chapter 7: Latin War, 340 – 338 BCE
(1) Latīnī, quī nōluerant mīlitēs dare, hōc quoque ā Rōmānīs exigere coepērunt, ut ūnus cōnsul ex eōrum, alter ex Rōmānōrum populō creārētur.
(2) Quod cum esset negātum, bellum contrā eōs susceptum est et ingentī pūgnā superātī sunt; ac dē hīs perdomitīs triumphātum est. Statuae cōnsulibus ob meritum victōriae in rōstrīs positae sunt.
(3) Eō annō etiam Alexandriā ab Alexandrō Macedone condita est.
Chapter 8: Second Samnite War, 36 – 304 BCE
(1) Iam Rōmānī potentēs esse coepērunt. Bellum enim in centēsimō et trīcēsimō ferē mīliāriō ab urbe apud Samnītas gerēbātur, quī mediī sunt inter Pīcēnum, Campāniam et Āpuliam.
(2) L. Papīrius Cursor cum honōre dictātōris ad id bellum profectus est. Quī cum Rōmam redīret, Q. Fabiō Māximō, magistrō equitum, quem apud exercitum relīquit, praecēpit nē sē absente pūgnāret.
(3) Ille occāsiōne repertā fēlicissimē dīmicāvit et Samnītās dēlēvit. Ob quam rem ā dictātōre capitis damnātus, quod sē vetante pūgnāsset, ingentī favōre mīlitum et populī līberātus est, tantā Papīriō sēditiōne commōta, ut paene ipse interficerētur.
Chapter 9: Romans Defeated at Caudine Forks, 321 BCE
(1) Posteā Samnītēs Rōmānōs T. Veturiō et Sp. Postumiō cōnsulibus ingentī dēdecōre vīcērunt et sub iugum mīsērunt. Pāx tamen ā senātū et populō solūta est, quae cum ipsīs propter necessitātem facta fuerat. Posteā Samnītēs victī sunt ā L. Papīriō cōnsule, septem mīlia eōrum sub iugum missa. Papīrius prīmus dē Samnītibus triumphāvit.
(2) Eō tempore Ap. Claudius cēnsor aquam Claudiam indūxit et viam Appiam strāvit. Samnītēs reparātō bellō Q. Fabium Māximum vīcērunt tribus mīlibus hominum occīsīs. Posteā, cum pater eī Fabius Māximus lēgātus fuisset, et Samnītas vīcit et plūrima ipsōrum oppida cēpit.
(3) Deinde P. Cornēlius Rūfīnus M. Curius Dentātus, ambō cōnsulēs, contrā Samnītas missī ingentibus proeliīs eōs cōnfēcēre.
(4) Tum bellum cum Samnītibus per annōs quadrāgintā novem āctum sustulērunt: neque ūllus hostis fuit intrā Ītaliam, quī Rōmānam virtūtem magis fatīgāverit.
Chapter 10: War with the Gauls and Etruscans, 283 BCE
Interiectīs aliquot annīs iterum sē Gallōrum cōpiae contrā Rōmānōs Tuscīs Samnītibusque iūnxērunt, sed cum Rōmam tenderent, ā Cn. Cornēliō Dolābellā cōnsule dēlētae sunt.
Chapter 11: War with Tarentum and Pyrrhus, 281 – 272 BCE. Battle of Heraclea, 280 BCE
(1) Eōdem tempore Tarentīnīs, quī iam in ultimā Ītaliā sunt, bellum indictum est, quia lēgātīs Rōmānōrum iniūriam fēcissent. Hī Pyrrhum, Ēpīrī rēgem, contrā Rōmānōs auxilium poposcērunt, quī ex genere Achillis orīginem trahēbat. Is mox ad Ītaliam vēnit; tumque prīmum Rōmānī cum trānsmarīnō hoste dīmicāvērunt.
(2) Missus est contrā eum cōnsul P. Valerius Laevīnus. Quī cum explōrātōrēs Pyrrhī cēpissent, iussit eōs per castra dūcī, ostendī omnem exercitum tumque dīmittī, ut renūntiārent Pyrrhō quaecum[que ā ]Rōmānīs agerentur. Commissā mox pūgnā, cum iam Pyrrhus fugeret, elephantōrum auxiliō vīcit, quōs incognitōs Rōmānī expāvērunt.
(3) Sed nox proeliō fīnem dedit; Laevīnus tamen per noctem fūgit, Pyrrhus Rōmānōs mīlle octingentōs cēpit et eōs summō honōre trāctāvit, occīsōs sepelīvit. Quōs cum adversō vulnere et trucī vultū etiam mortuōs iacēre vīdisset, tulisse ad caelum manūs dīcitur cum hāc vōce: sē tōtīus orbis dominum esse potuisse, sī tālēs sibi mīlitēs contigissent.
Chapter 12: Embassy of Cineas
(1) Posteā Pyrrhus coniūnctīs sibi Samnītibus, Lūcānīs, Brittiīs Rōmam perrēxit, omnia ferrō īgnīque vāstāvit, Campāniam populātus est atque ad Praeneste vēnit, mīliāriō ab urbe octāvō decimō.
(2) Mox terrōre exercitūs, quī eum cum cōnsule sequēbātur, in Campāniam sē recēpit. Lēgātī ad Pyrrhum dē redimendīs captīvīs missī ab eō honorificē susceptī sunt, captīvōs sine pretiō Rōmam mīsit.
(3) Ūnum ex lēgātīs Rōmānōrum Fābricium sīc admīrātus, cum eum pauperem esse cognōvisset, ut quārtā parte rēgnī prōmissā sollicitāre voluerit, ut ad sē trānsīret; contemptusque est ā Fābriciō.
(4) Quārē, cum Pyrrhus Rōmānōrum ingentī admīrātiōne tenērētur, lēgātum mīsit, quī pācem aequīs condiciōnibus peteret, praecipuum virum, Cīneam nōmine, ita ut Pyrrhus partem Ītaliae, quam iam armīs occupāverat, obtinēret.
Chapter 13
(1) Pāx displicuit: remandātum Pyrrhō est ā senātū eum cum Rōmānīs, nisi ex Ītaliā recessisset, pācem habēre nōn posse.
(2) Tum Rōmānī iussērunt captīvōs omnēs, quōs Pyrrhus reddiderat, īnfāmēs habērī, quod armātī capī potuissent, nec ante eōs ad veterem statum revertī, quam sī bīnōrum hostium occīsōrum spolia rettulissent. Ita lēgātus Pyrrhī reversus est.
(3) Ā quō cum quaereret Pyrrhus, quālem Rōmam comperisset, Cīneās dīxit rēgum sē patriam vīdisse; scīlicet tālēs illīc ferē omnēs esse, quālis ūnus Pyrrhus apud Ēpīrum et reliquam Graeciam putārētur.
(4) Missī sunt contrā Pyrrhum ducēs P. Sulpicius et Decius Mūs cōnsulēs. Certāmine commissō Pyrrhus vulnerātus est, elephantī interfectī, vīgintī mīlia caesa hostium et ex Rōmānīs tantum quīnque mīlia; Pyrrhus Tarentum fugātus.
Chapter 14: Fabricius; Battle of Beneventum, 275 BCE
(1) Interiectō annō contrā Pyrrhum Fābricius est missus, quī prius inter lēgātōs sollicitārī nōn potuerat quārtā rēgnī parte prōmissā.
(2) Tum, cum vīcīna castra ipse et rēx habērent, medicus Pyrrhī nocte ad eum vēnit, prōmittēns venēnō sē Pyrrhum occīsūrum, sī sibi aliquid pollicērētur. Quem Fābricius vinctum redūcī iussit ad dominum Pyrrhōque dīcī quae contrā caput ēius medicus spopondisset. Tum rēx admīrātus eum dīxisse fertur:
(3) “Ille est Fābricius, quī difficilius ab honestāte quam sōl ā cūrsū suō āvertī potest.” Tum rēx ad Siciliam profectus est. Fābricius victīs Lūcānīs et Samnītibus triumphāvit.
(4) Cōnsulēs deinde M. Curius Dentātus et Cornēlius Lentulus adversum Pyrrhum missī sunt. Curius contrā eum pūgnāvit, exercitum ēius cecīdit, ipsum Tarentum fugāvit, castra cēpit.
(5) Eā diē caesa hostium vīgintī tria mīlia. Curius in cōnsulātū triumphāvit. Prīmus Rōmam elephantōs quattuor dūxit. Pyrrhus etiam ā Tarentō mox recessit et apud Argōs, Graeciae cīvitātem, occīsus est.
Chapter 15
C. Fabiō Liciniō C. Claudiō Canīnā cōnsulibus, annō urbis conditae quadringentēsimō sexāgēsimō prīmō, lēgātī Alexandrīnī ā Ptolemaeō missī Rōmam vēnēre et ā Rōmānīs amīcitiam, quam petierant, obtinuērunt.
Chapter 16
Q. Ogulniō C. Fābiō Pīctōre cōnsulibus Pīcentēs bellum commovēre et ab īnsequentibus cōnsulibus P. Semprōniō Ap. Claudiō victī sunt et dē hīs triumphātum est. Conditae ā Rōmānīs cīvitātēs Arīminus in Galliā et Beneventum in Samniō.
Chapter 17
M. Atīliō Rēgulō L. Iūliō Libōne cōnsulibus Sallentīnīs in Āpuliā bellum indictum est captīque sunt cum cīvitāte simul Brundisīnī et dē hīs triumphātum est.
Chapter 18: First Punic War, 264 BCE – 241 BCE; Romans Victorious in Sicily, 264 BCE
(1) Annō quadringentēsimō septuāgēsimō septimō, cum iam clārum urbis Rōmae nōmen esset, arma tamen extrā Ītaliam mōta nōn fuerant.
(2) Ut igitur cognōscerētur, quae cōpiae Rōmānōrum essent, cēnsus est habitus. Inventa sunt cīvium capita ducenta nōnāgintā duo mīlia trecenta trīgintā quattuor, quamquam ā conditā urbe numquam bella cessāssent. Et contra Āfrōs bellum susceptum est prīmum Ap. Claudiō Q. Fulviō cōnsulibus. In Siciliā contrā eōs pūgnātum est et Ap. Claudius dē Āfrīs et rēge Siciliae Hierōne triumphāvit.
Chapter 19
(1) Īnsequentī annō Valeriō Mārcō et Otāciliō [Crassō] cōnsulibus in Siciliā ā Rōmānīs rēs māgnae gestae sunt. Tauromenītānī, Catinēnsēs et praetereā quīnquāgintā cīvitātēs in fidem acceptae.
(2) Tertiō annō in Siciliā contrā Hierōnem rēgem Siculōrum bellum parātum est. Cum omnī nōbilitāte Syrācusanōrum pācem ā Rōmānīs impetrāvit deditque argentī ducenta talenta.
(3) Āfrī in Sicilia victī sunt et dē hīs secundō Rōmae triumphātum est.
Chapter 20: Battle of Mylae, 260 BCE
(1) Quīntō annō Pūnicī bellī, quod contrā Āfrōs gerēbātur, prīmum Rōmānī C. Duiliō et C. Cornēliō Asinā cōnsulibus in marī dīmicāvērunt parātīs nāvibus rōstrātīs, quās Liburnās vocant.
(2) Cōnsul Cornēlius fraude dēceptus est. Duilius commissō proeliō Carthāginiēnsium ducem vīcit, trīgintā et ūnam nāvēs cēpit, quattuordecim mersit, septem mīlia hostium cēpit, tria mīlia occīdit. Neque ūlla victōria Rōmānīs grātior fuit, quod invictī terrā iam etiam marī plūrimum possent.
(3) C. Aquīliō Flōrō L. Scīpiōne cōnsulibus Scīpiō Corsicam et Sardiniam vāstāvit, multa mīlia inde captīvōrum addūxit, triumphum ēgit.
Chapter 21: Invasion of Africa by the Romans, 256 BCE
(1) L. Mānliō Vulsōne M. Atīliō Rēgulō cōnsulibus bellum in Āfricam trānslātum est. Contrā Hamilcarem, Carthāginiēnsium ducem, in marī pūgnātum victusque est. Nam perditīs sexāgintā quattuor nāvibus retrō sē recēpit. Rōmānī vīgintī duās āmīsērunt.
(2) Sed cum in Āfricam trānsīssent, prīmam Clypeam, Āfricae cīvitātem in dēditiōnem accēpērunt. Cōnsulēs ūsque ad Carthāginem prōcessērunt, multīsque vāstātīs Mānlius victor Rōmam rediit et vīgintī septem mīlia captīvōrum redūxit, Atīlius Rēgulus in Āfricā remānsit. Is contrā Āfrōs aciem īnstrūxit.
(3) Contrā trēs Carthāginiēnsium ducēs dīmicāns victor fuit, decem et octō mīlia hostium cecīdit, quīnque mīlia cum decem et octō elephantīs cēpit, septuāgintā quattuor cīvitātēs in fidem accēpit.
(4) Tum victī Carthāginiēnsēs pācem ā Rōmānīs petīvērunt. Quam cum Rēgulus nōllet nisi dūrissimīs condiciōnibus dare, Āfrī auxilium ā Lacedaemoniīs petīvērunt. Et duce Xanthippō, quī ā Lacedaemoniīs missus fuerat, Rōmānōrum dux Rēgulus victus est ultimā perniciē.
(5) Nam duo mīlia tantum hominum ex omnī Rōmānō exercitū refūgērunt, quīngentī cum imperātōre Rēgulō captī sunt, trīgintā mīlia occīsa, Rēgulus ipse in catēnās coniectus.
Chapter 22: Romans Shipwrecked Near Sicily
(1) M. Aemiliō Paulō Ser. Fulviō Nōbiliōre cōnsulibus ambō Rōmānī cōnsulēs ad Āfricam profectī sunt cum trecentārum nāvium classe. Prīmum Āfrōs nāvālī certāmine superant.
(2) Aemilius cōnsul centum et quattuor nāvēs hostium dēmersit, trīgintā cum pūgnātoribus cēpit, quindecim mīlia hostium aut occīdit aut cēpit, mīlitem suum ingentī praedā dīvitāvit. Et subācta Āfrica tunc fuisset, nisi quod tanta famēs erat, ut diūtius exercitus expectāre nōn posset.
(3) Cōnsulēs cum victrīcī classe redeuntēs circā Siciliam naufragium passī sunt et tanta tempestās fuit, ut ex quadringentīs sexāgintā quattuor nāvibus octōgintā servārī potuerint; neque ūllō tempore tanta maritima tempestās audīta est. Rōmānī tamen statim ducentās nāvēs reparāvērunt neque in alīquō animus hīs īnfrāctus fuit.
Chapter 23
(1) Cn. Servīlius Caepiō C. Semprōnius Blaesus cōnsulēs cum ducentīs sexāgintā nāvibus ad Āfricam profectī sunt. Aliquot cīvitātēs cēpērunt.
(2) Praedam ingentem reducentes naufragium passi sunt. Itaque cum continuae calamitātēs Rōmānīs displicērent, dēcrēvit senātus, ut ā maritimīs proeliīs recēderētur et tantum sexāgintā nāvēs ad praesidium Ītaliae salvae essent.
Chapter 24: Battle of Panormus, 250 BCE
(1) L. Caeciliō Metellō C. Fūriō Placidō cōnsulibus Metellus in Siciliā Āfrōrum ducem cum CXXX elephantīs et māgnīs cōpiīs venientem superāvit, vīgintī mīlia hostium cecīdit, sex et vīgintī elephantōs cēpit, reliquōs errantēs per Numidās, quōs in auxilium habēbat, collēgit et Rōmam dēdūxit ingentī pompā, cum CXXX elephantōrum numerus omnia itinera complēret.
Regulus Sent to Rome to Solicit Peace, 250 BCE
(2) Post haec mala Carthāginiēnsēs Rēgulum ducem, quem cēpērant, petīvērunt, ut Rōmam proficīscerētur et pācem ā Rōmānīs obtinēret ac permūtātiōnem captīvōrum faceret.
Chapter 25
(1) Ille Rōmam cum vēnisset, inductus in senātum nihil quasi Rōmānus ēgit dīxitque sē ex illā diē, quā in potestātem Āfrōrum vēnisset, Rōmānum esse dēsīsse.
(2) Itaque et uxōrem ā complexū remōvit et senātuī suāsit, nē pāx cum Poenīs fieret. Illōs enim frāctōs tot cāsibus spem nūllam habēre; tantī nōn esse, ut tot mīlia captīvōrum propter ūnum sē et senem et paucōs, quī ex Rōmānīs captī fuerant, redderentur. Itaque obtinuit. Nam Āfrōs pācem petentēs nūllus admīsit.
(3) Ipse Carthāginem rediit, offerentibusque Rōmānīs ut eum Rōmae tenērent, negāvit sē in eā urbe mānsūrum, in quā, postquam Āfrīs servierat, dīgnitātem honestī cīvis habēre nōn posset. Regressus igitur ad Āfricam omnibus suppliciīs extīnctus est.
Chapter 26: Publius Claudius Defeated Near Drepana, 249 BCE
(1) P. Claudiō Pulchrō L. Iūniō cōnsulibus Claudius contrā auspicia pūgnāvit et ā Carthāginiēnsibus victus est. Nam ex ducentīs et vīgintī nāvibus cum trīgintā fūgit, nōnāgintā cum pūgnātōribus captae sunt, dēmersae cēterae.
(2) Alius quoque cōnsul naufragiō classem āmīsit, exercitum tamen salvum habuit, quia vīcīna lītora erant.
Chapter 27: Battle of Lilybaeum, 242 BCE. Battle of the Aegates Islands and End of the War, 241 BCE
(1) C. Lutātiō Catulō A. Postumiō Albīnō cōnsulibus, annō bellī Pūnicī vīcēsimō et tertiō ā Catulō bellum contrā Āfrōs commissum est. Profectus est cum trecentīs nāvibus in Siciliam; Āfrī contrā ipsum quadringentās parāvērunt.
(2) Numquam in marī tantīs cōpiīs pūgnātum est. Lutātius Catulus nāvem aeger ascendit; vulnerātus enim in pūgnā superiōre fuerat. Contrā Lilybaeum cīvitātem Siciliae pūgnātum est ingentī virtūte Rōmānōrum.
(3) Nam LXIII Carthāginiēnsium nāvēs captae sunt, CXXV dēmersae, XXXII mīlia hostium capta, XIII mīlia occīsa, īnfīnītum aurī, argentī, praedae in potestātem Rōmānōrum redāctum. Ex classe Rōmānā XII nāvēs dēmersae. Pūgnātum est VI Īdūs Mārtiās.
(4) Statim pācem Carthāginiēnsēs petīvērunt tribūtaque est hīs pāx. Captīvī Rōmānōrum, quī tenēbāntur ā Carthāginiēnsibus redditī sunt. Etiam Carthāginiēnsēs petīvērunt, ut redimī eōs captīvōs licēret, quōs ex Āfrīs Rōmānī tenēbant. Senātus iussit sine pretiō eōs darī, quī in pūblicā cūstōdiā essent; quī autem ā prīvātīs tenērentur, ut pretiō dominīs redditō Carthāginem redīrent atque id pretium ex fiscō magis quam ā Carthāginiēnsibus solveretur.
Chapter 28
Q. Lutātius A. Mānlius cōnsulēs creātī sunt. Bellum Faliscīs intulērunt, quae cīvitātēs Ītaliae opulenta quondam fuit. Quod ambō cōnsulēs intrā sex dies, quam vēnerant, trānsēgērunt XV mīlibus hostium caesīs, cēterīs pace concessā, agrō tamen ex medietāte sublātō.
Book 3: From the End of the First to the End of the Second Punic War, 241 – 201 BCE
Chapter 1
(1) Fīnītō igitur Pūnicō bellō, quod per XXIII annōs trāctum est, Rōmānī iam clārissimā glōriā nōtī lēgātōs ad Ptolemaeum Aegyptī rēgem mīsērunt auxilia prōmittentēs, quia rēx Syriae Antiochus bellum eī intulerat. Ille grātiās Rōmānīs ēgit, auxilia ā Rōmānīs nōn accēpit. Iam enim fuerat pugna transacta.
(2) Eōdem tempore potentissimus rēx Siciliae Hierō Rōmam vēnit ad lūdōs spectandōs et ducenta mīlia modiōrum trīticī populō dōnum exhibuit.
Chapter 2: Sardinia Taken by the Romans, 237 BCE
L. Cornēliō Lentulō Fulviō Flaccō cōnsulibus, quibus Hierō Rōmam vēnerat, etiam contrā Ligurēs intrā Ītaliam bellum gestum est et dē hīs triumphātum. Carthāginiēnsēs tamen bellum reparāre temptābant, Sardiniēnsēs, quī ex condiciōne pācis Rōmānīs pārēre dēbēbant, ad rebellandum impellentēs. Vēnit tamen Rōmam lēgātiō Carthāginiēnsium et pācem impetrāvit.
Chapter 3
T. Mānliō Torquātō C. Atīliō Bulcō cōnsulibus dē Sardīs triumphātum est et pāce omnibus locīs factā Rōmānī nūllum bellum habuērunt, quod hīs post Rōmam conditam semel tantum Numā Pompiliō rēgnante contigerat.
Chapter 4: War with the Illyrians, 229 BCE
L. Postumius Albīnus Cn. Fulvius Centumalus cōnsulēs bellum contrā Īllyriōs gessērunt et multīs cīvitātibus captīs etiam rēgēs in dēditiōnem accēpērunt. Ac tum prīmum ex Īllyriīs triumphātum est.
Chapter 5: Invasion of the Gauls, 225 BCE
L. Aemiliō cōnsule ingentēs Gallōrum cōpiae Alpēs trānsiērunt. Sed prō Rōmānīs tōta Ītalia cōnsēnsit trāditumque est ā Fabiō historicō, quī eī bellō interfuit, DCCC mīlia hominum parāta ad id bellum fuisse. Sed rēs per cōnsulem tantum prōsperē gesta est. XL mīlia hostium interfecta sunt et triumphus Aemiliō dēcrētus.
Chapter 6
(1) Aliquot deinde annīs post contrā Gallōs intrā Ītaliam pūgnātum est fīnītumque bellum M. Claudiō Mārcellō et Cn. Cornēliō Scīpiōne cōnsulibus. Tum Mārcellus cum parvā manū equitum dīmicāvit et rēgem Gallōrum Virdomarum nōmine manū suā occīdit.
(2) Posteā cum collēgā ingentēs cōpiās Gallōrum perēmit, Mediōlānum expūgnāvit, grandem praedam Rōmam pertulit. Ac triumphāns Mārcellus spolia Gallī stīpitī inposita umerīs suīs vexit.
Chapter 7: Second Punic War Begun, 218 BCE
(1) M. Minuciō Rūfō P Cornēliō cōnsulibus Histrīs bellum inlātum est, quia latrōcinātī nāvibus Rōmānōrum fuerant, quae frūmenta exhibēbant; perdomitīque sunt omnēs.
(2) Eōdem annō bellum Pūnicum secundum Rōmānīs inlātum est per Hannibalem Carthāginiēnsium ducem: quī Saguntum, Hispāniae cīvitātem Rōmānīs amīcam, obpūgnāre adgressus est annum agēns vīcēsimum aetātis, cōpiīs congregātīs CL mīlium.
(3) Huic Rōmānī per lēgātōs dēnūntiāvērunt, ut bellō abstinēret. Is lēgātōs admittere nōluit. Rōmānī etiam Carthāginem mīsērunt, ut mandāretur Hannibalī, nē bellum contrā sociōs populī Rōmānī gereret. Dūra respōnsa ā Carthāginiēnsibus data sunt. Saguntīnī intereā famē victī sunt captīque ab Hannibale ultimīs poenīs adficiuntur.
Chapter 8: Hannibal Crosses the Alps
(1) Tum P. Cornēlius Scīpiō cum exercitū in Hispāniam profectus est, Ti. Semprōnius in Siciliam. Bellum Carthāginiēnsibus indictum est.
(2) Hannibal relīctō in Hispāniā frātre Hasdrubale Pȳrēnaeum trānsiit. Alpēs adhūc tum eā parte inviās sibi patefēcit. Trāditur ad Ītaliam LXXX mīlia peditum, X mīlia equitum, septem et XXX elephantōs addūxisse. Intereā multī Ligurēs et Gallī Hannibalī sē coniūnxērunt. Semprōnius Gracchus cognitō ad Ītaliam Hannibalis adventū ex Siciliā exercitum Arīminum trāiecit.
Chapter 9: Battle of Trebia, 218 BCE; Battle of Lake Trasumenus, 217 BCE
(1) P. Cornēlius Scīpiō Hannibalī prīmus occurrit. Commissō proeliō fugātus suīs ipse vulnerātus in castra rediit. Semprōnius Gracchus et ipse cōnflīgit apud Trebiam amnem; is quoque vincitur. Hannibalī multī sē in Ītaliā dēdidērunt.
(2) Inde ad Tusciam veniēns Hannibal Flāminiō cōnsulī occurrit. Ipsum Flāminium interēmit; Rōmānōrum XXV mīlia caesa sunt, cēterī diffūgērunt. Missus adversus Hannibalem posteā ā Rōmānīs Q. Fabius Māximus. Is eum differendō pugnam ab impetū frēgit, mox inventā occāsiōne vīcit.
Chapter 10: Battle of Cannae, 216 BCE
(1) Quīngentēsimō et quadrāgēsimō annō ā conditā urbe L. Aemilius Paulus P. Terentius Varrō contrā Hannibalem mittuntur Fabiōque succēdunt, quī abiēns ambō cōnsulēs monuit, ut Hannbalem, callidum et inpatientem ducem, nōn aliter vincerent quam proelium differendō.
(2) Vērum cum inpatientiā Varrōnis cōnsulis contrādīcente alterō cōnsule [id est Aemilio Paulo] apud vīcum, quī Cannae appellātur, in Āpuliā pūgnātum esset, ambō cōnsulēs ab Hannibale vincuntur.
(3) In eā pūgnā tria mīlia Āfrōrum pereunt; māgna pars dē exercitū Hannibalis sauciātur. Nūllō tamen Pūnicō bellō Rōmānī gravius acceptī sunt; periit enim in eō cōnsul Aemilius Paulus, cōnsulārēs aut praetōriī XX, senātōrēs captī aut occīsī XXX, nōbilēs virī CCC, mīlitum XL mīlia, equitum III mīlia et quīngentī. In quibus malīs nēmō tamen Rōmānōrum pācis mentiōnem habēre dīgnātus est. Servī, quod numquam ante, manūmissī et mīlitēs factī sunt.
Chapter 11: War in Spain, 218 BCE
(1) Post eam pūgnam multae Ītaliae cīvitātēs, quae Rōmānīs pāruerant, sē ad Hannibalem trānstulērunt. Hannibal Rōmānīs obtulit, ut captīvōs redimerent, respōnsumque est ā senātū eōs cīvēs nōn esse necessariōs, quī, cum armātī essent, capī potuissent. Ille omnēs posteā variīs suppliciīs interfēcit et trēs modiōs ānulōrum aureōrum Carthāginem mīsit, quōs ex manibus equitum Rōmānōrum, senātōrum et mīlitum dētrāxerat.
(2) Intereā in Hispāniā, ubi frater Hannibalis Hasdrubal remānserat cum māgnō exercitū, ut eam tōtam Āfrīs subigeret, ā duōbus Scīpiōnibus Rōmānīs ducibus vincitur. Perdit in pūgnā XXXV mīlia hominum; ex hīs capiuntur X mīlia, occīduntur XXV mīlia. Mittuntur eī ā Carthāginiēnsibus ad reparandās vīrēs XII mīlia peditum, IV mīlia equitum, XX elephantī.
Chapter 12: Battle Near Nola, 215 BCE
(1) Annō quārtō, postquam ad Ītaliam Hannibal vēnit, M. Claudius Mārcellus cōnsul apud Nōlam cīvitātem Campāniae contrā Hannibalem bene pūgnāvit. Hannibal multās cīvitātēs Rōmānōrum per Āpūliam, Calābriam, Brittiōs occupāvit.
(2) Quō tempore etiam rēx Macedoniae Philippus ad eum lēgātōs mīsit prōmittēns auxilia contrā Rōmānōs sub hāc condiciōne, ut dēlētīs Rōmānīs ipse quoque contrā Graecōs ab Hannibale auxilia acciperet.
(3) Captīs igitur lēgātīs Philippī et rē cognitā Rōmānī in Macedoniam M. Valerium Leavīnum īre iussērunt, in Sardiniam T. Mānlium Torquātum prōcōnsulem. Nam etiam ea sollicitāta ab Hannibale Rōmānōs dēseruerat.
Chapter 13
(1) Ita ūnō tempore quattuor locīs pūgnābātur: in Ītaliā contrā Hannibalem, in Hispāniīs contrā frātrem ēius Hasdrubalem, in Macedoniā contrā Philippum, in Sardiniā contrā Sardōs et alterum Hasdrubalem Carthāginiēnsem.
(2) Is ā T. Mānliō prōcōnsule, quī ad Sardiniam missus fuerat, vīvus est captus, occīsa cum eō duodecim mīlia, captī mīlle quīngentī, et ā Rōmānīs Sardinia subācta. Mānlius victor captīvōs et Hasdrubalem Rōmam reportāvit.
(3) Intereā etiam Philippus ā Laevīnō in Macedoniā vincitur et in Hispāniā ab Scīpiōnibus Hasdrubal et Māgō tertius frater Hannibalis.
Chapter 14: Campaign in Sicily, 214 – 210 BCE
(1) Decimō annō, postquam Hannibal in Ītaliam vēnerat, P. Sulpiciō Cn. Fulviō cōnsulibus, Hannibal ūsque ad quārtum mīliārum urbis accessit, equitēs ēius ūsque ad portam. Mox cōnsulum cum exercitū venientium metū Hannibal ad Campāniam sē recēpit.
(2) In Hispāniā ā frātre Hasdrubale ambō Scīpiōnēs, quī per multōs annōs victōrēs fuerant, interficiuntur, exercitus tamen integer mānsit; cāsū enim magis erant quam virtūte dēceptī.
(3) Quō tempore etiam ā cōnsule Mārcellō Siciliae māgna pars capta est, quam tenērē Āfrī coeperant, et nōbilissima urbs Syrācūsāna; praeda ingēns Rōmam perlāta est.
(4) Laevīnus in Macedoniā cum Philippō et multīs Graeciae populīs et rēge Asiae Attalō amīcitiam fēcit, et ad Siciliam profectus Hannōnem quendam, Āfrōrum ducem apud Agrigentum cīvitātem cum ipsō oppidō cēpit; eumque Rōmam cum captīvīs nōbilibus mīsit. XL cīvitātēs in dēditiōnem accēpit, XXVI expūgnāvit. Ita omni Siciliā receptā et Macedoniā fractā ingentī glōriā Rōmam regressus est. Hannibal in Ītaliā Cn. Fulvium cōnsulem subitō adgressus cum octō mīlibus hominum interfēcit.
Chapter 15: War in Spain, 210 – 206 CBE
(1) Intereā ad Hispāniās, ubi occīsīs duōbus Scīpiōnibus nūllus Rōmānus dux erat, P. Cornēlius Scīpiō mittitur fīlius P. Scīpiōnis, quī ibīdem bellum gesserat, annōs nātus quattuor et vīgintī, vir Rōmānōrum omnium et suā aetāte et posteriōre tempore ferē prīmus.
(2) Is Carthāginem Hispāniae capit, in quā omne aurum, argentum et bellī apparātum Āfrī habēbant, nōbilissimōs quoque obsidēs, quōs ab Hispānīs accēperant.
(3) Māgōnem etiam frātrem Hannibalis ibīdem capit, quem Rōmam cum aliīs mittit. Rōmae ingēns laetitia post hunc nūntium fuit. Scīpiō Hispānōrum obsidēs parentibus reddidit; quārē omnēs ferē Hispānīae ūnō animō ad eum trānsiērunt. Post quae Hasdrubalem Hannibalis frātrem victum fugat et praedam māximam capit.
Chapter 16: Recapture of Tarentum, 209 BCE
(1) Intereā in Ītaliā cōnsul Q. Fabius Māximus Tarentum recēpit, in quā ingentēs cōpiae Hannibalis erant. Ibi etiam ducem Hannibalis Carthalōnem occīdit, XXV mīlia hominum cāptīvōrum vēndidit, praedam mīlitibus dispertāvit, pecūniam hominum vēnditōrum ad fiscum retulit. Tum multae cīvitātēs Rōmānōrum, quae ad Hannibalem trānsierant prius, rūrsus sē Fabiō Māximō dēdidērunt.
(2) Īnsequentī annō Scīpiō in Hispāniā ēgregiās rēs ēgit et per sē et per frātrem suum L. Scīpiōnem; LXX cīvitātēs recēpērunt. In Ītaliā tamen male pūgnātum est. Nam Claudius Mārcellus cōnsul ab Hannibale occīsus est.
Chapter 17
Tertiō annō, postquam Scīpiō ad Hispāniās profectus fuerat, rūrsus rēs inclitās gerit. Rēgem Hispāniārum māgnō proeliō victum in amīcitiam accēpit et prīmus omnium ā victō obsidēs nōn poposcit.
Chapter 18: Battle of Metaurus, 207 BCE
(1) Dēspērāns Hannibal Hispāniās contrā Scīpiōnem diūtius posse retinērī frātrem suum Hasdrubalem ad Ītaliam cum omnibus cōpiīs ēvocāvit.
(2) Is veniēns eōdem itinere, quō etiam Hannibal vēnerat, ā cōnsulibus AP. Claudiō Nerōne et M. Līviō Salīnātōre apud Sēnam Pīcēnī cīvitātem, in īnsidiās compositās incidit. Strēnuē tamen pūgnāns occīsus est, ingentēs ēius cōpiae captae aut interfectae sunt, māgnum pondus aurī atque argentī Rōmam relatum est.
(3) Post haec Hannibal diffīdere iam dē bellī coepit ēventū. Rōmānīs ingēns animus accessit; itaque et ipsī ēvocāvērunt ex Hispāniā P. Cornēlium Scīpiōnem. Is Rōmam cum ingentī glōriā vēnit.
Chapter 19
Q. Caeciliō L. Valeriō cōnsulibus omnēs cīvitātēs, quae in Brittiīs ab Hannibale tenēbantur, Rōmānīs sē trādidērunt.
Chapter 20: Scipio Crosses into Africa, 204 BCE
(1) Annō quārtō decimō, posteāquam in Ītaliam Hannibal vēnerat, Scīpiō, quī multa bene in Hispāniā ēgerat, cōnsul est factus et in Āfricam missus. Cuī virō dīvīnum quiddam inesse exīstimābātur, adeō ut putārētur etiam cum nūminibus habēre sermōnem.
(2) Is in Āfricā contrā Hannōnem ducem Āfrōrum pūgnat; exercitum ēius interficit. Secundō proeliō castra capit cum quattuor mīlibus et quīngentīs mīlitibus, XI mīlibus occīsīs. Syphācem Numidiae rēgem, quī sē Āfrīs coniūnxerat, capit et castra ēius invādit. Syphāx cum nōbilissimīs Numidiīs et īnfīnītīs spoliīs Rōmam ā Scīpiōne mittitur.
(3) Quā rē audītā omnis ferē Ītalia Hannibalem dēserit. Ipse ā Carthāginiēnsibus redīre in Āfricam iubētur, quam Scīpiō vāstābat.
Chapter 21: Efforts for Peace
(1) Ita annō septimō decimō ab Hannibale Ītalia līberāta est. Lēgātī Carthāginiēnsum pācem ā Scīpiōne petīvērunt.
(2) Ab eō ad senātum Rōmam missī sunt. Quadrāgintā et quīnque diēbus hīs indūtiae datae sunt, quoūsque īre Rōmam et regredī possent, et trīgintā mīlia pondō argentī ab hīs accepta sunt. Senātus ex arbitriō Scīpiōnis pācem iussit cum Carthāginiēnsibus fierī.
(3) Scīpiō hīs condiciōnibus dedit: nē amplius quam trīgintā nāvēs habērent, ut quīngenta mīlia pondō argentī darent, captīvōs et perfugās redderent.
Chapter 22
(1) Interim Hannibale veniente ad Āfricam pāx turbāta est, multa hostīlia ab Āfrīs facta sunt.
(2) Lēgātī tamen eōrum ex urbe venientēs ā Rōmānīs captī sunt, sed iubente Scīpiōne dīmissī. Hannibal quoque frequentibus proeliīs victus ā Scīpiōne petit etiam ipse pācem. Cum ventum esset ad colloquium, īsdem condiciōnibus data est, quibus prius, additīs quīngentīs mīlibus pondō argentī centum mīlibus lībrārum propter novam perfidiam. Kathāginiēnsibus condiciōnēs displicuērunt iussēruntque Hannibalem pūgnāre. Īnfertur ā Scīpiōne et Masinissā aliō rēge Numidārum, quī amīcitiam cum Scīpiōne fēcerat, Carthāginī bellum.
(3) Hannibal trēs explōrātōrēs ad Scīpiōnis castra mīsit, quōs captōs Scīpiō circumdūcī per castra iussit ostendīque hīs tōtum exercitum, mox etiam prandium darī dīmittīque, ut renūntiārent Hannibalī quae apud Rōmānōs vīdissent.
Chapter 23: Battle of Zama, 202 BCE. End of the Second Punic War, 201 BCE
(1) Intereā proelium ab utrōque duce īnstrūctum est, quāle vix ūllā memoriā fuit, cum perītissimī virī cōpiās suās ad bellum ēdūcerent. Scīpiō victor recēdit paene ipsō Hannibale captō, quī prīmum cum multīs equitibus, deinde cum vīgintī, postrēmō cum quattuor ēvāsit.
(2) Inventa in castrīs Hannibalis argentī pondō ducenta mīlia, aurī octōgintā, cētera supellectilis cōpiōsa. Post id certāmen pāx cum Carthāginiēnsibus facta est. Scīpiō Rōmam rediit, ingentī glōriā triumphāvit atque Āfricānus ex eō appellārī coeptus est.
(3) Fīnem accēpit secundum Pūnicum bellum post annum nōnum decimum, quam coeperat.
Book 4: From the End of the Second Punic War to the End of the War with Jugurtha, 201 – 106 BCE
Chapter 1: Second Macedonian War, 200 – 106 BCE
Trānsāctō Pūnicō bellō secūtum est Macedonicum contrā Philippum rēgem quīngentēsimō quīnquāgēsimō et prīmō annō ab urbe conditā.
Chapter 2
(1) T. Quīntius Flāminīus adversum Philippum rem prōsperē gessit. Pāx eī data est hīs lēgibus: nē Graeciae cīvitātibus, quās Rōmānī contrā eum defenderant, bellum īnferret, ut captīvōs et trānsfugās redderet, quīnquāgintā sōlas nāvēs habēret, reliquās Rōmānīs dederet, per annōs decem quaterna mīlia pondō argentī praestāret et obsidem daret fīlium suum Dēmētrium.
(2) T. Quīntius etiam Lacedaemoniīs intulit bellum, ducem eōrum Nabidem vīcit et quibus voluit condiciōnibus in fidem accēpit. Ingentī glōriā dūxit ante currum nōbilissimōs obsidēs, Dēmētrium Philippī fīlium et Armenēn Nabidis.
Chapter 3: Syro-Aetolian War, 192 – 189 BCE
(1) Trānsāctō bellō Macedonicō secūtum est Syriacum contrā Antiochum rēgem P. Cornēliō Scīpiōne M. Aciliō Glabriōne cōnsulibus.
(2) Huic Antiochō Hannibal sē iūnxerat Carthāginem patriam suam metū, nē Rōmānīs trāderētur, relinquēns. M. Acilius Glabriō in Achaiā bene pūgnāvit. Castra rēgis Antiochī nocturnā pūgnā capta sunt, ipse fugātus. Philippō, quia contrā Antiochum Rōmānīs fuisset auxiliō, fīlius Dēmētrius redditus est.
Chapter 4
(1) L. Cornēliō Scīpiōne et C. Laeliō cōnsulibus Scīpiō Āfricānus frātrī suō L. Cornēliō Scīpiōnī cōnsulī lēgātus contrā Antiochum profectus est. Hannibal, quī cum Antiochō erat, nāvālī proeliō victus est.
(2) Ipse posteā Antiochus circā Sipylum <apud> Māgnēsiam Asiae cīvitātem ā cōnsule Cornēliō Scīpiōne ingentī proeliō fūsus est. Auxiliō fuit Rōmānīs in eā pūgnā Eumenēs Attalī rēgis frater, quī Eumeniam in Phrygiā condidit. Quīnquāgintā mīlia peditum, tria equitum eō certāmine ex parte rēgis occīsa sunt.
(3) Tum rēx pācem petit. Īsdem condiciōnibus data est ā senātū, quamquam victō, quibus ante offerēbātur: ut ex Eurōpā et Asiā recēderet atque intrā Taurum sē continēret, decem mīlia talentōrum et vīgintī obsidēs praebēret, Hannibalem concitātōrem bellī dēderet. Eumenī rēgī dōnātae sunt ā senātū omnēs Asiae cīvitātēs, quās Antiochus bellō perdiderat, et Rhodiīs, quī auxilium Rōmānīs contrā rēgem Antiochum tulerant, multae urbēs concessae sunt. Scīpiō Rōmam rediit, ingentī glōriā triumphāvit. Nōmen et ipse ad imitātiōnem frātris Asiāgenis accēpit, quia Asiam vīcerat, sīcutī frater ipsīus propter Āfricam domitam Āfricānus appellābātur.
Chapter 5
(1) Sp. Postumiō Albīnō Q. Mārciō Philippō cōnsulibus M. Fulvius dē Aetōlīs triumphāvit.
(2) Hannibal, quī, victō Antiochō, nē Rōmānīs trāderētur, ad Prūsiam Bīthȳniae rēgem fūgerat, repetītus etiam ab eō est per T. Quīntium Flāminīnum. Et cum trādendus Rōmānīs esset, venēnum bibit et apud Libyssam in fīnibus Nīcomēdēnsium sepultus est.
Chapter 6: Third Macedonian War, 176 – 168 BCE
(1) Philippō rēge Macedoniae mortuō, quī et adversum Rōmānōs bellum gesserat et posteā Rōmānīs contrā Antiochum auxilium tulerat, fīlius ēius Perseus in Macedoniā rebellāvit ingentibus cōpiīs ad bellum parātīs.
(2) Nam adiūtōrēs habēbat Cotyn Thraciae rēgem et rēgem Īllyricī Gentium nōmine. Rōmānīs autem auxiliō erant Eumenēs Asiae rēx, Ariarātus Cappadociae, Antiochus Syriae, Ptolemaeus Aegyptī, Masinissa Numidiae. Prūsiās autem Bīthȳniae, quamquam sorōrem Perseī uxōrem habēret, utrīsque sē aequum praebuit.
(3) Dux Rōmānōrum P. Licinius cōnsul contrā eum missus est et ā rēge gravī proeliō victus. Neque tamen Rōmānī quamquam superātī rēgī petentī pācem praestāre voluērunt nisi hīs condiciōnibus, ut sē et suōs senātuī et populō Rōmānō dēderet.
(4) Mox missus contrā eum L. Aemilius Paulus cōnsul et in Īllyricum C. Anicius praetor contrā Gentium, sed Gentius facile ūnō proeliō victus mox sē dēdidit. Māter ēius et uxor et duo fīliī, frāter quoque simul in potestātem Rōmānōrum vēnērunt. Ita bellō intrā XXX dies perfectō ante congitum est Gentium victum quam coeptum bellum nūntiārētur.
Chapter 7: The Battle of Pydna, 168 BCE
(1) Cum Perseō autem Aemilius Paulus cōnsul III Nōnās Septembrēs dīmicāvit vīcitque eum vīgintī mīlibus peditum ēius occīsīs. Equitātus cum rēge integer fūgit. Rōmānōrum centum mīlitēs āmissī sunt. Urbēs Macedoniae omnēs, quās rēx tenuerat, Rōmānīs sē dēdidērunt; ipse rēx, cum dēsererētur ab amīcīs, vēnit in Paulī potestātem.
(2) Sed honōrem eī Aemilius Paulus cōnsul nōn quasi victō habuit. Nam et volentem ad pedēs sibi cadere nōn permīsit et iūxta sē in sellā collocāvit. Macedonibus et Īllyriīs hae lēgēs ā Rōmānīs datae:
(3) ut līberī essent et dīmidium eōrum tribūtōrum praestārent, quae rēgibus praestitissent, ut appārērent populum Rōmānum prō aequitāte magis quam avāritiā dīmicāre. Itaque in conventū īnfīnītōrum populōrum Paulus hōc prōnūntiāvit et lēgātiōnēs multārum gentium, quae ad eum vēnerant, māgnificentissimē convīviō pāvit, dīcēns ēiusdem hominis esse dēbēre et bellō vincere et convīviī apparātū ēlegantem esse.
Chapter 8: Revolt in Epirus
(1) Mox septuāgintā cīvitātēs Ēpīrī, quae rebellābant, cēpit, praedam mīlitibus distribuit. Rōmam ingentī pompā rediit in nāvī Perseī, quae inūsitātae māgnitūdinis fuisse trāditur, adeō ut sēdecim ordinēs dīcātur habuisse rēmōrum. Triumphāvit autem māgnificentissimē in currū aureō cum duōbus fīliīs utrōque latere astantibus. Ductī sunt ante currum duo rēgis fīliī et ipse Perseus XLV annōs nātus.
(2) Post eum etiam Anicius dē Īllyriīs triumphāvit. Gentius cum frātre et fīliīs ante currum ductus est. Ad hōc spectāculum rēgēs multārum gentium Rōmam vēnērunt, inter aliōs etiam Attalus atque Eumenēs Asiae rēgēs et Prūsiās Bīthȳniae. Māgnō honōrē exceptī sunt et permittente senātū dōna, quae attulerant, in Capitōliō posuērunt. Prūsiās etiam fīlium suum Nīcomēdēn senātuī commendāvit.
Chapter 9
Īnsequentī annō L. Memmius in Lūsitāniā bene pūgnāvit. Mārcellus posteā cōnsul rēs ibīdem prōsperās gessit.
Chapter 10: Third Punic War, 149 – 146 BCE
(1) Tertium deinde bellum contrā Carthāginem suscipitur, sexcentēsimō et alterō ab urbe conditā annō, L. Mānliō Cēnsōrīnō et M. Mānīliō cōnsulibus, annō quīnquagēsimō prīmō postquam secundum Pūnicum trānsāctum erat.
(2) Hī profectī Carthāginem oppūgnāvērunt. Contrā eōs Hasdrubal dux Carthāginiēnsum dīmicābat. Famea dux alius equitātuī Carthāginiēnsum praeerat.
(3) Scīpio tunc, Scīpiōnis Āfricānī nepōs, tribūnus ibi mīlitābat. Hūius apud omnēs ingēns metus et reverentia erat. Nam et parātissimus ad dīmicandum et cōnsultissimus habēbātur. Itaque per eum multa ā cōnsulibus prōsperē gesta sunt neque quicquam magis vel Hasdrubal vel Famea vītābant quam contrā eam Rōmānōrum partem committere, ubi Scīpiō dīmicāret.
Chapter 11
Per idem tempus Masinissa rēx Numidārum per annōs sexāgintā ferē amicus populī Rōmānī annō vītae nōnāgēsimō septimō mortuus quadrāgintā quattuor fīliīs relīctīs Scīpiōnem dīvīsōrem rēgnī inter fīliōs suōs esse iussit.
Chapter 12
(1) Cum igitur clārum Scīpiōnis nōmen esset, iuvenis adhūc cōnsul est factus et contrā Carthāginem missus. Is eam cēpit ac dīruit. Spolia ibi inventa, quae variārum cīvitātum excidiīs Carthāgō collēgerat, et ōrnāmenta urbium cīvitātibus Siciliae, Ītaliae, Āfricae reddidit, quae sua recognōscēbant. Ita Carthāgō septingentēsimō annō, quam condita erat, dēlēta est.
(2) Scīpiō nōmen, quod avus ēius accēperat, meruit, scīlicet ut propter virtūtem etiam ipse Āfricānus, iūnior, vocārētur.
Chapter 13
Interim in Macedoniā quīdam Pseudophilippus arma mōvit et Rōmānum praetōrem P. Iuventium contrā sē missum ad interneciōnem vīcit. Post eum Q. Caecilius Metellus dux ā Rōmānīs contrā Pseudophilippum missus est et XXV mīlibus ēius occīsīs Macedoniam recēpit. Ipsum etiam Pseudophilippum in potestātem suam redēgit.
Chapter 14: Destruction of Corinth, 146 BCE
(1) Corinthiīs quoque bellum indictum est nōbilissimae Graeciae cīvitātī propter iniūriam lēgātōrum Rōmānōrum. Hanc Mummius cōnsul cēpit et dīruit.
(2) Trēs igitur Rōmae simul celeberrimī triumphī fuērunt: Āfricānī ex Āfricā, ante cūius currum ductus est Hasdrubal, Metellī ex Macedoniā, cūius currum praecessit Andriscus, īdem quī et Pseudophilippus, Mummī ex Corinthō, ante quem sīgna aēnea et pīctae tabulae et alia urbis clārissimae ōrnāmenta praelāta sunt.
Chapter 15
Iterum in Macedoniā Pseudopersēs, quī sē Perseī fīlium esse dīcēbat, collēctīs servitiīs rebellāvit et, cum sēdecim mīlia armātōrum habēret, ā Tremelliō quaestōre superātus est.
Chapter 16: Celtiberian War, 154 BCE
(1) Eōdem tempore Metellus in Celtiberiā apud Hispānōs rēs ēgregiās gessit. Successit eī Q. Pompēius.
(2) Nec multō post Q. quoque Caepiō ad idem bellum missus est, quod quīdam Viriāthus contrā Rōmānōs in Lūsitāniā gerēbat. Quō metū Viriāthus ā suīs interfectus est, cum quattuordecim annīs Hispāniās adversus Rōmānōs mōvisset. Pāstor prīmō fuit, mox latrōnum dux, postrēmō tantōs ad bellum populōs concitāvit, ut adsertor contrā Rōmānōs Hispāniae putārētur.
(3) Et cum interfectōrēs ēius praemium ā Caepiōne cōnsule peterent, responsum est numquam Rōmānīs placuisse imperātōrēs ā suīs mīlitibus interficī.
Chapter 17: Capture of Numantia, 133 BCE
(1) Q. Pompēius deinde cōnsul ā Numantīnīs, quae Hispāniae cīvitās fuit opulentissima, superātus pācem ignōbilem fēcit. Post eum C. Hostīlius Mancīnus cōnsul iterum cum Numantīnīs pācem fēcit īnfāmem, quam populus et senātus iussit īnfringī atque ipsum Mancīnum hostibus trādī, ut in illō, quem auctōrem foederis habēbant, iniūriam solūtī foederis vindicārent.
(2) Post tantam igitur ignōminiam, quā ā Numantīnīs bis Rōmānīs exercitūs fuerant subiugātī, P. Scīpiō Āfricānus secundō cōnsul factus et ad Numantiam missus est. Is prīmum mīlitem vitiōsum et ignāvum exercendō magis quam pūniendō sine aliquā acerbitāte corrēxit, tum multās Hispāniae cīvitātēs partim cēpit, partim in dēditiōnem accēpit, postrēmō ipsam Numantiam diū obsessam famē cōnfēcit et ā solō ēvertit, reliquam prōvinciam in fidem accēpit.
Chapter 18
Eōdem tempore Attalus, rēx Asiae frāter Eumenis, mortuus est hērēdemque populum Rōmānum relīquit. Ita imperiō Rōmānō per testāmentum Asia accessit.
Chapter 19
Mox etiam D. Iūnius Brūtus dē Callaecīs et Lūsitānīs māgnā glōriā triumphāvit et P. Scīpiō Āfricānus dē Numantīs secundum triumphum ēgit quartō decimō annō postquam priōrem dē Āfricā ēgerat.
Chapter 20: War with Aristonicus, 131 BCE
(1) Mōtum interim in Asiā bellum est ab Aristonīcō Eumenis fīliō quī ēx concubīnā susceptus fuerat. Hīc Eumenēs frāter Attalī fuerat. Adversus eum missus P. Licinius Crassus īnfīnīta rēgum habuit auxilia. Nam et Bīthȳniae rēx Nīcomēdēs Rōmānōs iūvit et Mithridātēs Ponticus, cum quō bellum posteā gravissimum fuit, et Ariarātus Cappadox et Pylaemēnēs Paphlagōn. Victus est tamen Crassus et in proeliō interfectus est. Caput ipsīus Aristonīcō oblatum est, corpus Smyrnae sepultum.
(2) Posteā Perperna, cōnsul Rōmānus, quī successor Crassō veniēbat audītā bellī fortūnā, ad Asiam celerāvit et aciē victum Aristonīcum apud Stratonīcēn cīvitātem, quō cōnfūgerat, famē ad dēditiōnem conpulit. Aristonīcus iussū senātūs Rōmae in carcere strangulātus est. Triumphārī enim dē eō nōn poterat, quia Perperna apud Pergamum Rōmam rediēns diem obierat.
Chapter 21
L. Caeciliō Metellō et T. Quīntiō Flāminīnō cōnsulibus Carthāgō in Āfricā iussū senātūs reparāta est, quae nunc manet, annīs duōbus et vīgintī postquam ā Scīpiōne fuerat ēversa. Dēductī eō sunt cīvēs Rōmānī.
Chapter 22: War with Transalpine Gauls, 125 – 121 BCE
Annō sexcentēsimō vīcēsimō septimō ab urbe conditā C. Cassius Longīnus et Sex. Domitius Calvīnus cōnsulēs Gallīs trānsalpīnīs bellum intulērunt et Arvernōrum tunc nōbilissimae cīvitātī atque eōrum ducī Bituītō īnfīnītamque multitūdinem iūxtā Rhodanum fluvium interfēcērunt. Praeda ex torquibus Gallōrum ingēns Rōmam perlāta est. Bituītus sē Domitiō dedit atque ab eō Rōmam dēductus est māgnāque glōriā cōnsulēs ambō triumphāvērunt.
Chapter 23
M. Porciō Catōne et Q. Mārciō Rēge cōnsulibus, sexcentēsimō trīcēsimō et tertiō annō ab urbe conditā, Narbōne in Galliā colōniā dēducta est annōque post ā L. Caeciliō Metellō et Q. Mūciō Scaevolā cōnsulibus dē Dalmatiā triumphātum est.
Chapter 24
Ab urbe conditā annō sexcentēsimō trīcēsimō quīntō C. Catō cōnsul Scordiscīs intulit bellum ignōminiōsēque pūgnāvit.
Chapter 25
C. Caeciliō Metellō et Cn. Carbōne cōnsulibus duo Metellī frātrēs eōdem diē, alterum ex Sardiniā, alterum ex Thrāciā, triumphum ēgērunt nūntiātumque Rōmae est Cimbrōs ē Galliā in Ītaliam trānsisse.
Chapter 26: War with Jugurtha, 111 – 104 BCE
(1) P. Scīpiōne Nāsicā et L. Calpurniō Bēstiā cōnsulibus Iugurthae Numidārum rēgī bellum inlātum est, quod Adherbalem et Hiempsalem, Micipsae fīliōs frātrēs suōs rēgēs et populī Rōmānī amīcōs, interēmisset. Missus adversum eum cōnsul Calpurnius Bēstia, corruptus rēgis pecūniā, pācem cum eō flāgitiōsissimam fēcit, quae ā senātū improbāta est.
(2) Posteā contrā eundem īnsequentī annō Sp. Postumius Albīnus profectus est. Is quoque per frātrem ignōminiōsē contrā Numidās pūgnāvit.
Chapter 27
(1) Tertiō missus est Q. Caecilius Metellus cōnsul. Is exercitum ingentī sevēritāte et moderātiōne correctum, cum nihil in quemquam cruentem faceret, ad disciplīnam Rōmānam redūxit. Iugurtham variīs proeliīs vīcit, elephantōs ēius occīdit vel cēpit, multās cīvitātēs ipsīus cēpit. Et cum iam fīnem bellō positūrus esset, successum est eī ā C. Mariō.
(2) Is Iugurtham et Bocchum Mauretāniae rēgem quī auxilium Iugurthae ferre coeperat, pariter superāvit. Aliquanta et ipse oppida Numidiae cēpit bellōque terminum posuit captō Iugurthā per quaestōrem suum Cornēlium Sullam ingentem virum trādente Bocchō Iugurtham, quī prō eō ante pūgnāverat.
(3) Ā M. Iūniō Sīlānō, collēgā Q. Metellī, Cimbrī in Galliā victī sunt et ā Minuciō Rūfō in Macedoniā Scordiscī et Triballī et ā Serviliō Caepiōne in Hispāniā Lūsitānī.
(4) Āctī sunt et duo triumphī dē Iugurthā, prīmus per Metellum, secundus per Marium. Ante currum tamen Marīī Iugurtha cum duōbus fīliīs ductus est catēnātus et mox iussū cōnsulis in carcere strangulatus est.
Book 5: From the End of the War with Jugurtha to the End of the First Civil War, 106 – 81 BCE
Chapter 1: War with the Cimbri and Teutones, 105 – 101 BCE. Battle of Aquae Sextiae, 102 BCE
(1) Dum bellum in Numidiā contrā Iugurtham geritur, Rōmānī cōnsulēs M. Mānlius et Q. Caepiō ā Cimbrīs et Teutonibus et Tugurīnīs et Ambrōnibus, quae erant Germānōrum et Gallōrum gentēs, victī sunt iūxta flūmen Rhodanum ingentī interneciōne etiam castra sua et māgnam partem exercitūs perdidērunt.
(2) Timor Rōmae grandis fuit, quantus vix Hannibalis tempore Punicī bellī, nē iterum Gallī Rōmam venīrent.
(3) Ergō Marius post victōriam Iugurthīnam secundō cōnsul est factus bellumque eī contrā Cimbrōs et Teutones dēcrētum est. Tertiō quoque eī et quārtō dēlātus est cōnsulātus, quia bellum Cimbricum prōtrahēbātur.
(4) Sed in quārtō cōnsulātū collēgam habuit Q. Lutātium Catulum. Cum Cimbrīs itaque cōnflīxit et duōbus proeliīs CC mīlia hostium cecīdit, LXXX mīlia cēpit et ducem eōrum Teutobodum. Propter quod meritum absēns quīntō cōnsul est factus.
Chapter 2: Battle of Vercellae, 101 BCE
(1) Intereā Cimbrī et Teutonēs, quōrum cōpia adhūc īnfīnīta erat, ad Ītaliam trānsiērunt. Iterum ā C. Mariō et Q. Catulō contrā eōs dīmicātum est, sed ā Catulī parte fēlīcius.
(2) Nam proeliō, quod simul ambō gessērunt, CXL mīlia aut in pūgnā aut in fugā caesa sunt, LX mīlia capta. Rōmānī mīlitēs ex utrōque exercitū trecentī periērunt. Tria et trīgintā Cimbrīs sīgna sublāta sunt; ex hīs exercitus Marīī duo reportāvit, Catulī exercitus XXXI. Is bellī fīnis fuit; triumphus utrīque dēcrētus est.
Chapter 3: Social War, 90 – 88 BCE
(1) Sex. Iūliō Caesare et L. Mārciō Philippō cōnsulibus sexcentēsimō quīnquāgēsimō nōnō annō ab urbe conditā, cum prope alia omnia bella cessārent, in Ītaliā gravissimum bellum Pīcentēs, Marsī Pelīgnīque mōvērunt. Quī, cum annīs numerōsīs iam populō Rōmānō obedīrent, tum lībertātem sibi aequam adserēre coepērunt. Perniciōsum admodum hōc bellum fuit.
(2) P. Rutilius cōnsul in eō occīsus est, Caepiō nōbilis iuvenis, Porcius Catō, alius cōnsul. Ducēs autem adversus Rōmānōs Pīcentibus et Marsīs fuērunt T. Vettius, Hierius Asinius, T. Hērennius, A. Cluentius.
(3) Ā Rōmānīs bene contrā eōs pūgnātum est ā C. Mariō, quī sexiēs cōnsul fuerat, et ā Cn. Pompēiō, māximē tamen ā L. Cornēliō Sullā, quī inter alia ēgregia ita Cluentium hostium ducem cum māgnīs cōpiīs fūdit, ut ex suīs ūnum āmitteret.
(4) Quadrienniō cum gravī tamen calamitāte hōc bellum trāctum est. Quīntō dēmum annō fīnem accēpit per L. Cornēlium Sullam cōnsulem, cum anteā in eōdem bellō ipse multa strēnuē, sed praetor, ēgisset.
Chapter 4: First Mithridatic War, 88 – 84 BCE
(1) Annō urbis conditae sexcentēsimō secundō prīmum Rōmae bellum cīvīle commōtum est, eōdem annō etiam Mithridāticum. Causam bellō cīvīlī C. Marius sexiēns cōnsul dēdit.
(2) Nam cum Sulla cōnsul contrā Mithridātēm gestūrus bellum, quī Asiam et Achaiam occupāverat, mitterētur, isque exercitum in Campāniā paulisper tenēret, ut bellī sociālis, dē quō dīximus, quod intrā Ītaliam gestum fuerat, reliquiae tollerentur, Marius adfectāvit, ut ipse ad bellum Mithridāticum mitterētur. Quā rē Sulla commōtus cum exercitū ad urbem vēnit. Illīc contrā Marium et Sulpicium dīmicāvit. Prīmus urbem Rōmam armātus ingressus est, Sulpicium interfēcit, Marium fugāvit atque ita, ōrdinātīs cōnsulibus in futūrum annum Cn. Octāviō et L. Cornēliō Cinnā ad Asiam profectus est.
Chapter 5: Mithridates invades Asia
(1) Mithridātēs enim, quī Pontī rēx erat atque Armeniam Minōrem et tōtum Ponticum mare in circuitū cum Bosphorō tenēbat, prīmum Nīcomēdēn amīcum populī Rōmānī Bīthȳniā voluit expellere senātuīque mandāvit bellum sē eī propter iniūriās, quās passus fuerat, inlātūrum. Ā senātū responsum Mithridātī est, sī id faceret, quod bellum ā Rōmānīs et ipse paterētur.
(2) Quārē īrātus Cappadociam statim occupāvit et ex eā Ariobarzānēn rēgem et amīcum populī Rōmānī fugāvit. Mox etiam Bīthȳniam invāsit et Paphlagoniam pulsīs ex eā rēgibus, amīcīs populī Rōmānī Pylaemēne et Nīcomēde. Inde Ephesum contendit et per omnem Asiam litterās mīsit, ut ubicumque inventī essent cīvēs Rōmānī, ūnō diē occīderentur.
Chapter 6: Sulla Takes Athens, 87 BCE. Battle of Chaeronea, 86 BCE
(1) Intereā etiam Athēnae cīvitās Achaiae, ab Aristōne Athēniēnsī Mithridātī trādita est. Mīserat enim iam ad Achaiam Mithridātēs Achelāum ducem suum cum centum et vīgintī mīlibus equitum ac peditum, per quem etiam reliqua Graecia occupāta est. Sulla Archelāum apud Pīraeum nōn longē ab Athēnīs obsēdit, ipsās Athēnās cēpit.
(2) Posteā commissō proeliō contrā Archelāum ita eum vīcit, ut ex CXX mīlibus vix decem Archelāō superessent, ex Sullae exercitū XIII tantum hominēs interficerentur. Hāc pūgnā Mithridātēs cognitā septuāgintā mīlia lēctissima ex Asiā Archelāō mīsit, contrā quem iterum Sulla commīsit. Prīmō proeliō quīndecim mīlia hostium interfecta sunt et fīlius Archelāī Diogenēs; secundō omnēs Mithridātis cōpiae extīnctae sunt, Archelāus ipse trīduō nūdus in palūdibus latuit. Hāc rē auditā Mithridātēs iussit cum Sullā dē pace agī.
Chapter 7: Terms of Peace, 84 BCE. Sulla’s Return to Italy, 83 BCE
(1) Interim eō tempore Sulla etiam Dardanōs, Scordiscōs, Dalmatās et Maedōs partim vīcit, aliōs in fidem accēpit.
(2) Sed cum lēgātī ā rēge Mithridātē, quī pācem petēbant, vēnissent, nōn aliter sē datūrum Sulla esse respondit, nisi rēx relīctīs hīs, quae occupāverat, ad regnum suum redīsset. Posteā tamen ad colloquium ambo vēnērunt. Pāx inter eōs ōrdināta est, ut Sulla ad bellum cīvīle festīnāns ā tergō perīculum nōn habēret.
(3) Nam dum Sulla in Achaiā atque Asiā Mithridātēn vincit, Marius, quī fugātus erat, et Cornēlius Cinna ūnus ex cōnsulibus bellum in Ītaliā reparāvērunt et intressī urbem Rōmam nōbilissimōs ē senātū et cōnsulārēs virōs interfēcērunt, multōs prōscrīpsērunt, ipsīus Sullae domō ēversā fīliōs et uxōrem ad fugam conpulērunt.
(4) Ūniversus reliquus senātus ex urbe fugiēns ad Sullam in Graeciam vēnit ōrāns, ut patriae subvenīret. Ille in Ītaliam trāiēcit bellum cīvīle gestūrus adversus Norbānum et Scīpiōnem cōnsulēs. Et prīmō proeliō contrā Norbānum dīmicāvit nōn longē ā Capuā. Tunc sex mīlia ēius cecīdit, sex cēpit, CXXIV suōs āmīsit. Inde etiam ad Scīpiōnem sē convertit et ante proelium tōtum ēius exercitum sine sanguine in dēditiōnem accēpit.
Chapter 8: Battle of Colline Gate, 82 BCE
(1) Sed cum Rōmae mūtātī cōnsulēs essent, Marius Marīī fīlius, ac Papīrius Carbō cōnsulātum accēpissent, Sulla contrā Marium iūniōrem dīmicāvit et XV mīlibus ēius occīsīs CCCC dē suīs perdidit. Mox etiam urbem ingressus est. Marium Marīī fīlium Praeneste persecūtus obsēdit et ad mortem conpulit. Rūrsus pūgnam gravissimam habuit contrā Lamponium et Carīnātem ducēs partis Mariānae ad portam Collīnam. LXX mīlia hostium in eō proeliō contrā Sullam fuisse dīcuntur. XII mīlia sē Sullae dēdidērunt, cēterī in aciē, in castrīs, in fugā īnsatiābilī īrā victōrum cōnsūmptī sunt.
(2) Cn. quoque Carbō cōnsul alter ab Arīminō ad Siciliam fūgit et ibi per Cn. Pompēium interfectus est, quem adulēscentem Sulla atque annōs ūnum et vīgintī nātum cognitā ēius industriā traditīs exercitibus praefēcerat, ut secundus ā Sullā habērētur.
Chapter 9
(1) Occīsō ergō Carbōne Siciliam Pompēius recēpit. Trānsgressus inde ad Āfricam Domitium Mariānae partis ducem et Hierdam, rēgem Mauretāniae, quī Domitiō auxilium ferēbat, occīdit. Post haec Sulla dē Mithridāte ingentī glōria triumphāvit. Cn. etiam Pompēius, quod nūllī Rōmānōrum tribūtum erat, quārtum et vīcēsimum annum agēns dē Āfricā triumphāvit.
(2) Hunc fīnem habuērunt duo bella fūnestissima, Ītalicum, quod et sociāle dictum est, et cīvīle, quae ambō trācta sunt per annōs decem. Cōnsūmpsērunt ultrā CL mīlia hominum, virōs cōnsulārēs XXIV, praetōriōs VII, aedīlīcōs LX, senātōrēs ferē CC.
Book 6: From the End of the First Civil War to the Assassination of Caesar, 81 – 44 BCE
Chapter 1: War with Sertorius, 78 – 72 BCE
(1) M. Aemiliō Lepidō Q. Catulō cōnsulibus, cum Sulla rem pūblicam composuisset, bella nova exārsērunt: ūnum in Hispāniā, aliud in Pamphȳliā et Ciliciā, tertium in Macedoniā, quārtum in Dalmatiā.
(2) Nam Sertōrius, quī partium Mariānārum fuerat, timēns fortūnam cēterōrum, quī interēmptī erant, ad bellum commōvit Hispāniās. Missī sunt contrā eum ducēs Q. Caecilius Metellus fīlius ēius, quī Iugurtham rēgem vīcit, et L. Domitius praetor. Ā Sertōrīī duce Hirtulēiō Domitius occīsus est. Metellus variō successū contrā Sertōrium dīmicāvit. Posteā cum inpār pūgnae sōlus Metellus putārētur, Cn. Pompēius ad Hispāniās missus est.
(3) Ita duōbus ducibus adversīs Sertōrius fortūnā variā saepe pūgnāvit. Octāvō dēmum annō per suōs occīsus est et fīnis et bellō datus per Cn. Pompēium adulēscentem et Q. Metellum Pium atque omnēs prope Hispāniae in diciōnem populī Rōmānī redāctae.
Chapter 2
(1) Ad Macedoniam missus est Ap. Claudius post cōnsulātum. Levia proelia habuit contrā variās gentēs, quae Rhodopam prōvinciam incolēbant, atque ibi morbō mortuus est.
(2) Missus eī successor C. Scrībōnius Cūriō post cōnsulātum. Is Dardanōs vīcit et ūsque ad Dānuvium penetrāvit triumphumque meruit et intrā triennium bellō fīnem dedit.
Chapter 3: War with the Isaurians, 78 BCE
Ad Ciliciam et Pamphȳliam missus est P. Servīlius ex cōnsule vir strēnuus. Is Ciliciam subēgit, Lyciae urbēs clārissimās oppūgnāvit et cēpit, in hīs Phasēlidam, Olympum, Cōrycum. Isaurōs quoque adgressus in diciōnem redēgit atque intrā triennium bellō fīnem dedit. Prīmus omnium Rōmānōrum in Taurō iter fēcit. Revertēns triumphum accēpit et nōmen Isauricī meruit.
Chapter 4
Ad Īllyricum missus est C. Coscōnius prō cōnsule. Multam partem Dalmatiae subēgit, Salōnās cēpit et conpositō bellō Rōmam post biennium rediit.
Chapter 5
(1) Īsdem temporibus cōnsul M. Aemilius Lepidus Catulī collēga bellum cīvīle voluit commovēre; intrā ūnam tamen aestātem mōtus ēius oppressus est.
(2) Ita ūnō tempore multī simul triumphī fuērunt: Metellī ex Hispāniā, Pompeīī secundus ex Hispāniā, Cūriōnis ex Macedoniā, Servīlīī ex Isauriā.
Chapter 6: The Third Mithridatic War, 74 – 63 BCE
(1) Annō urbis conditae sexcentēsimō septuāgēsimō sextō, L. Liciniō Lūcullō et M. Aurēliō Cottā cōnsulibus, mortuus est Nīcomēdēs, rēx Bīthȳniae; et per testāmentum populum Rōmānum fēcit hērēdem.
(2) Mithridātēs pāce ruptā Bīthȳniam et Asiam rūrsus voluit invādere. Adversus eum ambō cōnsulēs missī variam habuēre fortūnam. Cotta apud Chalcēdōnam victus ab eō aciē etiam intrā oppidum coāctus est et obsessus.
(3) Sed cum sē inde Mithridātēs Cȳzicum trānstulisset, ut Cȳzicō captā tōtam Asiam invāderet, Lūcullus eī alter cōnsul ocurrit. Ac, dum Mithridātēs in obsidiōne Cȳzicī commorātur, ipse eum ā tergō obsēdit famēque cōnsūmpsit et multīs proeliīs vīcit, postrēmō Bȳzantium, quae nunc Cōnstantīnopolis est, fugāvit. Nāvālī quoque proeliō ducēs ēius Lūcullus oppressit. Ita ūnā hieme et aestāte ā Lūcullō ad centum ferē mīlia rēgis extīncta sunt.
Chapter 7: War with the Gladiators, 73 – 71 BCE
(1) Annō urbis Rōmae sexcentēsimō septuāgēsimō octāvō Macedoniam prōvinciam M. Licinius Lūcullus accēpit cōnsōbrīnus Lūcullī, quī contrā Mithridātem bellum gerēbat.
(2) Et in Ītaliā novum bellum subitō commōtum est. Septuāgintā enim et quattuor gladiātōrēs duce Spartacō, Crixō, et Oenomaō effrāctō Capuae lūdō fūgērunt et per Ītaliam vagantēs paene nōn levius bellum in eā, quam Hannibal mōverat, parāvērunt. Nam multīs ducibus et duōbus simul Rōmānōrum cōnsulibus victīs sexāgintā ferē mīlium armātōrum exercitum congregāvērunt victīque sunt in Āpūliā ā M. Liciniō Crassō prō cōnsule et post multās calamitātēs Ītaliae tertiō annō bellō huic est fīnis inpositus.
Chapter 8
(1) Sexcentēsimō octōgēsimō prīmō annō urbis conditae, P. Cornēliō Lentulō et Cn. Aufidiō Oreste cōnsulibus, duo tantum gravia bella in imperiō Rōmānō erant, Mithridāticum et Macedonicum. Haec duo Lūcullī agēbant, L. Lūcullus et M. Lūcullus.
(2) L. ergō Lūcullus post pūgnam Cȳzicēnam, quā vīcerat Mithridātem, et nāvālem, quā ducēs ēius oppresserat, persecūtus est eum et receptā Paphlagoniā atque Bīthȳniā etiam regnum ēius invāsit, Sinōpēn et Amīson cīvitātēs Pontī nōbilissimās cēpit.
(3) Secundō proeliō apud Caberam cīvitātem, quō ingentēs cōpiās ex omnī rēgnō addūxerat Mithridātēs, cum XXX mīlia lēctissima rēgis ā quīnque mīlibus Rōmānōrum vāstāta essent, Mithridātēs fugātus est, castra ēius dīrepta. Armenia quoque Minor, quam tenuerat, eīdem sublāta est.
(4) Susceptus tamen est Mithridātēs post fugam ā Tigrāne Armeniae rēge, quī tum ingentī glōriā imperābat, Persās saepe vīcerat, Mesopotamiam occupāverat et Syriam et Phoenīcēs partem.
Chapter 9: Battle of Tigranocerta, 69 BCE
(1) Ergō Lūcullus repetēns hostem fugātum etiam rēgnum Tigrānis, quī Armenīīs imperābat, ingressus est. Tigrānocertam, cīvitātem Arzanēnae, nōbilissimam rēgnī Armeniacī, cēpit, ipsum rēgem cum septem mīlibus quīngentīs clībanāriīs et centum mīlibus sagittāriōrum et armātōrum venientem decem et octō mīlia mīlitum habēns ita vīcit, ut māgnam partem Armeniōrum dēlēverit. Inde Nisibīn profectus eam quoque cīvitātem cum rēgis frātre cēpit.
(2) Sed hī, quōs in Pontō Lūcullus relīquerat cum exercitūs parte, ut regīōnēs victās et iam Rōmānōrum tuērentur, neglegenter sē et avārē agentēs occāsiōnem iterum Mithridātī in Pontum inrumpendī dedērunt atque ita bellum renovātum est. Lūcullō parantī captā Nisibī contrā Persās expeditiōnem successor est missus.
Chapter 10
Alter autem Lūcullus, quī Macedoniam administrābat, Bessīs prīmus Rōmānōrum intulit bellum atque eōs ingentī proeliō in Haemō monte superāvit. Oppidum Uscudamam, quod Bessī habitābant, eōdem diē, quō adgressus est, vīcit, Cabylēn cēpit, ūsque ad Dānuvium penetrāvit. Inde multās suprā Pontum positās cīvitātēs adgressus est. Illīc Appolloniam ēvertit, Callatim, Parthenopolim, Tomōs, Histrum, Burziaonem cēpit bellōque cōnfectō Rōmam rediit. Ambō tamen triumphāvērunt, Lūcullus, quī contrā Mithridātēn pūgnāverat, māiore glōriā, cum tantōrum rēgnōrum victor redīsset.
Chapter 11
(1) Cōnfectō bellō Macedonicō manente Mithridāticō, quod recēdente Lūcullō rēx collēctīs auxiliīs reparāverat, bellum Crēticum ortum est.
(2) Ad id missus Q. Caecilius Metellus ingentibus proeliīs intrā triennium omnem prōvinciam cēpit appellātusque est Crēticus atque ex īnsulā triumphāvit.
(3) Quō tempore Libya quoque Rōmānō imperiō per testāmentum Appīonis, quī rēx ēius fuerat, accēssit, in quā inclutae urbēs erant Berenīcē, Ptolemāis, Cȳrēnē.
Chapter 12: Cn. Pompey Takes Command
(1) Dum haec geruntur, pīrātae omnia maria īnfestābant ita, ut Rōmānīs tōtō orbe victōribus sōla nāvigātiō tūta nōn esset: quārē id bellum Cn. Pompēiō dēcretum est. Quod intrā paucōs mēnsēs ingentī et fēlīcitāte et celeritāte cōnfēcit.
(2) Mox eī dēlātum etiam bellum contrā regem Mithridātēn et Tigrgānēn. Quō suceptō Mithridātēn in Armeniā Minōre nocturnō proeliō vīcit, castra dīripuit, quadrāgintā mīlia ēius occīdit, vīgintī tantum dē exercitū suō perdidit et duōs centuriōnēs.
(3) Mithridātēs cum uxōre fūgit et duōbus comitibus. Neque multō post, cum in suōs saevīret, Pharnacis fīliī suī apud mīlitēs sēditiōne ad mortem coāctus venēnum hausit. Hunc fīnem habuit Mithridātēs. Periit autem apud Bosphorum, vir ingentis industriae cōnsiliīque. Rēgnāvit annīs sexāgintā, vīxit septuāgintā duōbus, contrā Rōmānōs bellum habuit annīs quadrāgintā.
Chapter 13
Tigrānī deinde Pompēius bellum intulit. Ille sē eī dēdidit et in castra Pompēīī sextō decimō mīliāriō ab Artaxatā vēnit ac diadēma suum, cum prōcubuisset ad genua Pompēīī, in manibus ipsīus collocāvit. Quod eī Pompēius reposuit honorificēque eum habitum rēgnī tamen parte multāvit et grandī pecūniā. Adēmpta est eī Syria, Phoenīcē, Sophanēnē, sex mīlia praetereā talentōrum argentī, quae populō Rōmānō daret, quia bellum sine causā Rōmānīs commōvisset.
Chapter 14: Pompey Subdues Syria and Palestine, 64 BCE
(1) Pompēius mox etiam Albānīs bellum intulit et eōrum rēgem Orōdēn ter vīcit, prostrēmō per epistulās ac mūnera rogātus veniam eī ac pācem dedit. Hibēriae quoque rēgem Artacēn vīcit aciē et in dēditiōnem accēpit. Armeniam Minōrem Dēiotarō Galatiae rēgī dōnāvit, quia socius bellī Mithridāticī fuerat. Attalō et Pylaemēnī Paphlagoniam reddidit. Aristarchum Colchīs rēgem inposuit. Mox Itūraeōs et Arabās vīcit.
(2) Et cum vēnisset in Syriam, Seleucīam vīcīnam Antiochīae cīvitātem lībertāte dōnāvit, quod rēgem Tigrānēn nōn recēpisset. Antiochēnsibus obsidēs reddidit. Aliquantum agrōrum Daphnēnsibus dedit, quō lūcus ibi spatiōsior fieret, dēlectātus locī amoenitāte et aquārum abundantiā. Īnde ad Iūdaeam trānsgressus est, Hierosolyma, caput gentis tertiō mēnse cēpit XII mīlibus Iūdaeōrum occīsīs, cēterīs in fidem acceptīs. Hīs gestīs in Asiam sē recēpit et fīnem antīquissimō bellō dedit.
Chapter 15: Cicero Consul. Conspiracy of Catiline, 63 BCE
M. Tulliō Cicerōne ōrātōre et C. Antōniō cōnsulibus, annō ab urbe conditā sexcentēsimō octōgēsimō nōnō, L. Sergius Catilīna, nōbilissimī generis vir, sed ingeniī prāvissimī, ad dēlendam patriam coniūrāvit cum quibusdam clārīs quidem, sed audācibus virīs. Ā Cicerōne urbe expulsus est. Sociī ēius dēprehēnsī in carcere strangulātī sunt, ab Antōniō alterō cōnsule Catilīna ipse victus proeliō est interfectus.
Chapter 16: Triumphs of Metellus and Pompey, 62 BCE
Sexcentēsimō nōnāgēsimō annō urbis conditae, D. Iūniō Sīlānō et L. Mūrēnā cōnsulibus, Metellus dē Crētā triumphāvit, Pompēius dē bellō pirāticō et Mithridāticō. Nūlla umquam pompa triumphī similis fuit. Ductī sunt ante ēius currum fīliī Mithridātis, fīlius Tigrānis et Aristobūlus rēx Iūdaeōrum; praelāta est ingēns pecūnia et aurī atque argentī īnfīnītum pondus. Hōc tempore nūllum per orbem terrārum grave bellum erat.
Chapter 17: Caesar Consul, 59 BCE. Governor of Gaul, 58 – 49 BCE
(1) Annō urbis conditae sexcentēsimō nōnāgēsimō tertiō C. Iūlius Caesar, quī posteā imperāvit, cum L. Bibulō cōnsul est factus; dēcrēta est eī Gallia et Īllyricum cum legiōnibus decem.
(2) Is prīmus vīcit Helvētiōs, quī nunc Sēquanī appellantur, deinde vincendō per bella gravissima ūsque ad Ōceanum Britannicum prōcessit.
(3) Domuit autem annīs novem ferē omnem Galliam, quae inter Alpēs, flūmen Rhodanum, Rhēnum et Ōceanum est et circuitū patet ad bis et trīciēs centēna mīlia passuum. Britannīs mox bellum intulit, quibus ante eum nē nōmen quidem Rōmānōrum cognitum erat, eōsque victōs obsidibus acceptīs stīpendiāriōs fēcit. Galliae autem tribūtī nōmine annuum imperāvit sestertium quadringentiēs, Germānōsque trāns Rhēnum adgressus immānissimīs proeliīs vīcit. Inter tot successūs ter male pūgnāvit, apud Arvernōs semel praesēns et absēns in Germāniā bis; nam lēgātī ēius duo Titūrius et Aurunculēius per īnsidiās caesī sunt.
Chapter 18: Battle of Carrae; M. Liciunius Crassus slain, 53 BCE
(1) Circā eadem tempora annō urbis conditae sexcentēsimō nōnāgēsimō septimō M. Licinius Crassus, collēga Cn. Pompeīī Māgnī, in cōnsulātū secundō contrā Parthōs missus est et, cum circā Carrās contrā ōmen et auspicia dīmicāsset, ā Surēnā Orōdis rēgis duce victus ad postrēmum interfectus est cum fīliō clārissimō et praestantissimō iuvene.
(2) Reliquiae exercitūs per C. Cassium quaestōrem servātae sunt, quī singulārī animō perditās rēs tantā virtūte restituit, ut Persās rediēns trāns Euphrātēn crēbrīs proeliīs vinceret.
Chapter 19: The Civil War between Caesar and Pompey, 49 – 45 BCE; Caesar Invades Italy, Pompey flees to Greece, 49 BCE
(1) Hinc iam bellum cīvīle successit exsecrandum et lacrimābile, quō praeter calamitātēs, quae in proeliīs accidērunt, etiam populī Rōmānī fortūna mūtāta est.
(2) Caesar enim rediēns ex Galliā victor coepit poscere alterum cōnsulātum atque ita, ut sine dubietāte aliquā eī dēferrētur. Contrādictum est ā Mārcellō cōnsule, ā Bibulō, ā Pompēiō, ā Catōne, iussusque dīmissīs exercitibus ad urbem redīre. Propter quam iniūriam ab Arīminō, ubi mīlitēs congregātōs habēbat, adversum patriam cum exercitū vēnit.
(3) Cōnsulēs cum Pompēiō senātusque omnis atque ūniversa nōbilitās ex urbe fūgit et in Graeciam transiit. Apud Ēpīrum, Macedoniam, Achaiam Pompēiō duce senātus contrā Caesarem bellum parāvit.
Chapter 20: Caesar Crosses To Spain
(1) Caesar vacuam urbem ingressus dictātōrem sē fēcit, inde Hispāniās petiit. Ibi Pompēīī exercitūs validissimōs et fortissimōs cum tribus ducibus, L. Āfraniō, M. Petrēiō, M. Varrōne, superāvit.
(2) Inde regressus in Graeciam trānsiit, adversum Pompēium dīmicāvit. Prīmō proeliō victus est et fugātus, ēvāsit tamen, quia nocte interveniente Pompēius sequī nōluit, dīxitque Caesar nec Pompēium scīre vincere et illō tantum diē sē potuisse superārī.
(3) Deinde in Thessaliā apud Palaeopharsālum prōductīs utrimque ingentibus cōpiīs dīmicāvērunt. Pompēī aciēs habuit XL mīlia peditum, equitēs in sinistrō cornū sexcentōs, in dextrō quīngentōs, praeterea tōtīus Orientis auxilia, tōtam nōbilitātem, innumerōs senātōrēs, praetōriōs, cōnsulārēs et quī māgnōrum iam bellōrum victōrēs fuissent. Caesar in aciē suā habuit peditum nōn integra XXX mīlia, equitēs mīlle.
Chapter 21: Battle of Pharsalus. Pompey is defeated, flees to Egypt, and is slain, 48 BCE
(1) Numquam adhūc Rōmānae cōpiae in ūnum neque māiōrēs neque meliōribus ducibus convēnerant tōtum terrārum orbem facile subāctūrae, sī contrā barbarōs dūcerentur.
(2) Pūgnātum tamen est ingentī contentiōne victusque ad postrēmum Pompēius et castra ēius dīrepta sunt.
(3) Ipse fugātus Alexandrīam petiit, ut ā rēge Aegyptī, cuī tūtor ā senātū datus fuerat propter iuvenīlem ēius aetātem, acciperet auxilia. Quī fortūnam magis quam amīcitiam secūtus occīdit Pompēium, caput ēius et ānulum Caesarī mīsit. Quō cōnspectō Caesar etiam lacrimās fūdisse dīcitur, tantī virī intuēns caput et generī quondam suī.
Chapter 22: Caesar Defeats Ptolemy
(1) Mox Caesar Alexandrīam vēnit. Ipsī quoque Ptolemaeus parāre voluit īnsidiās, quā causā bellum rēgī inlātum est. Victus in Nīlō periit inventumque est corpus ēius cum lōrīcā aureā.
(2) Caesar Alexandrīā potītus regnum Cleopatrae dedit, Ptolemaeī sorōrī, cum quā consuetudinem stupri habuerat. Rediēns inde Caesar Pharnacēn, Mithridātis Māgnī fīlium, quī Pompēiō in auxiliō apud Thessaliam fuerat, rebellantem in Pontō et multās populī Rōmānī prōvinciās occupantem vīcit aciē, posteā ad mortem coēgit.
Chapter 23: Battle of Thapsus, 46 BCE
(1) Inde Rōmam regressus tertiō sē cōnsulem fēcit cum M. Aemiliō Lepidō, quī et magister equitum dictātōrī ante annum fuerat. Inde in Āfricam profectus est, ubi īnfīnita nōbilitās cum Iubā Maurentāniae rēge bellum reparāverat.
(2) Ducēs autem Rōmānī erant P. Cornēlius Scīpiō ex genere antīquissimō Scīpiōnis Āfricānī (hīc etiam socer Pompēīī fuerat), M. Petrēius, Q. Vārus, M. Porcius Catō, L. Cornēlius Faustus, Sullae dictātōris fīlius.
(3) Contrā hōs commissō proeliō post multās dīmicātiōnēs victor fuit Caesar. Catō, Scīpiō, Petrēius, Iuba ipsī sē occīdērunt. Faustus, Sullae quondam dictātōris fīlius, Pompēīī gener, ā Caesare interfectus est.
Chapter 24: Battle of Munda, 45 BCE
Post annum Caesar Rōmam regressus quārtō sē cōnsulem fēcit et statim ad Hispāniās est profectus, ubi Pompēīī fīliī, Cn. Pompēius et Sextus Pompēius, ingēns bellum praeparāverant. Multa proelia fuērunt, ultimum apud Mundam cīvitātem, in quō adeō Caesar paene victus est, ut fugientibus suīs sē voluerit occīdere, nē post tantam reī mīlitāris glōriam in potestātem adulēscentium nātus annōs sex et quīnquāgintā venīret. Dēnique reparātīs suīs vīcit. Ex Pompēīī fīliīs māior occīsus est, minor fūgit.
Chapter 25: Caesar Monarch, 45 BCE. Caesar Assassinated, 44 CBE
Inde Caesar bellīs cīvīlibus tōtō orbe conpositīs Rōmam rediit. Agere īnsolentius coepit et contrā cōnsuētūdinem Rōmānae lībertātis. Cum ergō et honōrēs ex suā voluntāte praestāret, quī ā populō anteā dēferēbantur, nec senātuī ad sē venientī adsurgeret aliquae rēgia et paene tyrannica faceret, coniūrātum est in eum ā sexāgintā vel amplius senātōribus equitibusque Rōmānīs. Praecipuī fuērunt inter coniūrātōs duo Brūtī ex eō genere Brūtī, quī prīmus Rōmae consul fuerat et rēgēs expulerat, et C. Cassius et Servīlius Casca. Ergō Caesar, cum senātūs diē inter cēterōs vēnisset ad cūriam, tribus et vīgintī vulneribus cōnfossus est.
Book 7
Chapter 1: The rise of Octavian and the Battle of Mutina, 44–43 BCE
(1) Annō urbis septingentēsimō ferē ac nōnō, interfectō Caesare, cīvīlia bella reparāta sunt. Percussōribus enim Caesaris senātus favēbat, Antōnius cōnsul partium Caesaris cīvīlibus bellīs opprimere eōs cōnābātur. Ergō turbātā rē pūblicā multa Antōnius scelera committēns ā senātū hostis iūdicātus est.
(2) Missī ad eum persequendum duo cōnsulēs, Pānsa et Hīrtius, et Octāviānus adulēscēns annōs X et VIII nātus, Caesaris nepōs, quem ille testāmentō hērēdem relīquerat et nōmen suum ferre iusserat. (Hīc est, quī posteā Augustus est dictus et rērum potītus.) Quārē profectī contrā Antōnium trēs ducēs vīcērunt eum. Ēvēnit tamen ut victōrēs cōnsulēs ambō morerentur. Quārē trēs exercitūs ūnī Caesarī Augustō pāruērunt.
Chapter 2: The Second Triumvirate, 43 BCE
(1) Fugātus Antōnius āmissō exercitū cōnfūgit ad Lepidum, quī Caesarī magister equitum fuerat et tum mīlitum cōpiās grandēs habēbat, ā quō susceptus est. Mox Lepidō operam dante Caesar pācem cum Antōniō fēcit et, quasi vindicātūrus patris suī mortem, ā quō per testāmentum fuerat adoptātus, Rōmam cum exercitū profectus extorsit, ut sibi vīcēsimō annō cōnsulātus darētur.
(2) Senātum prōscrīpsit, cum Antōniō ac Lepidō rem pūblicam armīs tenēre coepit. Per hōs etiam Cicerō ōrātor occīsus est multīque aliī nōbilēs.
Chapter 3: The Battle of Philippi, 42 BCE
(1) Intereā Brūtus et Cassius interfectōrēs Caesaris ingēns bellum mōvērunt. Erant enim per Macedoniam et Orientem multī exercitūs, quōs occupāverant. Profectī sunt igitur contrā eōs Caesar Octāviānus Augustus et M. Antōnius; remānserat enim ad dēfendendam Ītaliam Lepidus.
(2) Apud Philippōs Macedoniae urbem contrā eōs pūgnāvērunt. Prīmō proeliō victī sunt Antōnius et Caesar, periit tamen dux nōbilitātis Cassius, secundō Brūtum et īnfīnītam nōbilitātem, quae cum illīs bellum gesserat, victam interfēcērunt.
(3) Ac sīc inter eōs dīvīsa est rēs pūblica, ut Augustus Hispāniās, Galliās et Ītaliam tenēret, Antōnius Asiam, Pontum, Orientem.
(4) Sed in Ītaliā L. Antōnius cōnsul bellum cīvīle commōvit, frāter ēius, quī cum Caesare contrā Brūtum et Cassium dīmicāverat. Is apud Perusiam Tusciae cīvitātem victus et captus est, neque occīsus.
Chapter 4: War with Sextus Pompey
Interim ā Sex. Pompēiō, Cn. Pompēīī Māgnī fīliō ingēns bellum in Siciliā commōtum est, hīs quī superfuerant ex partibus Brūtī Cassiīque ad eum cōnfluentibus. Bellātum per Caesarem Augustum Octāviānum et M. Antōnium adversus Sex. Pompēium est. Pāx postrēmō convēnit.
Chapter 5
Eō tempore M. Agrippa in Aquītāniā rem prōsperē gessit et L. Ventidius Bassus inrumpentēs in Syriam Persās tribus proeliīs vīcit. Pacorum rēgis Orōdis fīlium interfēcit eō ipsō diē, quō ōlim Orōdēs Persārum rēx per ducem Surēnam Crassum occīderat. Hīc prīmus dē Parthīs iūstissimum triumphum Rōmae ēgit.
Chapter 6
(1) Interim Pompēius pācem rūpit et nāvālī proeliō victus fugiēns ad Asiam interfectus est. Antōnius, quī Asiam et Orientem tenēbat, repudiātā sorōre Caesaris Augustī Octāviānī Cleopatram rēgīnam Aegyptī dūxit uxōrem.
(2) Contrā Persās etiam ipse pūgnāvit. Prīmīs eōs proeliīs vīcit, regrediēns tamen famē et pestilentiā labōrāvit et, cum īnstārent Parthī fugientī, ipse prō victō recessit.
Chapter 7: Civil War between Augustus and Antonius. The Battle of Actium, 31 BCE
Hīc quoque ingēns bellum cīvīle commōvit cōgente uxōre Cleopatrā rēgīnā Aegyptī, dum cupiditāte muliebrī optat etiam in urbe rēgnāre. Victus est ab Augustō nāvālī pūgnā clārā et inlūstrī apud Actium, quī locus in Ēpīrō est; ex quā fūgit in Aegyptum et dēspērātīs rēbus, cum omnēs ad Augustum trānsīrent, ipse sē interēmit. Cleopatra sibi aspidem admīsit et venēnō ēius extīncta est. Aegyptus per Octāviānum Augustum imperiō Rōmānō adiecta est praepositusque eī C. Cornēlius Gallus; hunc prīmum Aegyptus Rōmānum iūdicem habuit.
Chapter 8: Imperial Government Established, 31 BCE
(1) Ita bellīs tōtō orbe cōnfectīs Octāviānus Augustus Rōmam rediit, duodecimō annō quam cōnsul fuerat.
(2) Ex eō rem pūblicam per quadrāgintā et quattuor annōs sōlus obtinuit; ante enim duodecim annīs cum Antōniō et Lepidō tenuerat.
(3) Ita ab initiō prīncipātūs ēius ūsque ad fīnem quīnquāgintā et sex annī fuērunt.
(4) Obiit autem septuāgēsimō sextō annō morte commūnī in oppidō Campāniae Ātellā. Rōmae in campō Mārtiō sepultus, vir, quī nōn inmeritō ex māximā parte deō similis est putātus. Neque enim facile ūllus eō aut in bellīs fēlīcior fuit aut in pāce moderātior. Quadrāgintā et quattuor annīs, quibus sōlus gessit imperium, cīvīlissimē vīxit, in cūnctōs līberālissimus, in amīcōs fīdissimus, quōs tantīs ēvexit honōribus, ut paene aequāret fastīgiō suō.
Chapter 9: Extension of the Empire
Nūllō tempore ante eum magis rēs Rōmāna flōruit; nam exceptīs cīvīlibus bellīs, in quibus invictus fuit, Rōmānō adiēcit imperiō Aegyptum, Cantabriam, Dalmatiam saepe ante victam, sed penitus tunc subāctam, Pannoniam, Aquītāniam, Īllyricum, Raetiam, Vindelicōs et Salassōs in Alpibus, omnēs Pontī maritimās cīvitātēs, in hīs nōbilissimās Bosphorum et Panticapaeum. Vīcit autem proeliīs Dācōs. Germānōrum ingentēs cōpiās cecīdit, ipsōs quoque trāns Albim fluvium summōvit, quī in Barbaricō longē ultra Rhēnum est. Hōc tamen bellum per Drūsum, prīvīgnum suum administrāvit (sīcut per Tiberium, prīvīgnum alterum, Pannonicum); quō bellō XL captīvōrum mīlia ex Germāniā trānstulit et suprā rīpam Rhēnī in Galliā collocāvit. Armeniam ā Parthīs recēpit. Obsidēs, quod nūllī anteā, Persae eī dedērunt. Reddidērunt etiam sīgna Rōmāna, quae Crassō victō adēmerant.
Chapter 10: Death of Augustus, 14 CE
(1) Scythae et Indī, quibus anteā Rōmānōrum nōmen incognitum fuerat, mūnera et lēgātōs ad eum mīsērunt.
(2) Galatia quoque sub hōc prōvincia facta est, cum anteā regnum fuisset, prīmusque eam M. Lollius prō praetōre administrāvit.
(3) Tantō autem amōre etiam apud barbarōs fuit, ut rēgēs populī Rōmānī amīcī in honōrem ēius conderent cīvitātēs, quās Caesarēās nōminārent, sicut in Mauritaniā ā rege Iubā et in Palaestinā, quae nunc urbs est clarissima.
(4) Multī autem rēgēs ex rēgnīs suīs vēnērunt, ut eī obsequerentur, et habitū Rōmānō, togātī scilicet, ad vehiculum vel equum ipsīus cucurrērunt.
(5) Moriēns dīvus appellātus. Rem pūblicam beātissimam Tiberiō successōrī relīquit, quī prīvīgnus eī, mox gener, postrēmō adoptiōne fīlius fuerat.
Chapter 11: Tiberius Emperor, 14 – 37 CE
(1) Tiberius ingentī sōcordiā imperium gessit, gravī crūdēlitāte, scelestā avāritiā, turpī libīdine. Nam nūsquam ipse pūgnāvit, bella per lēgātōs gessit suōs.
(2) Quōsdam rēgēs ad sē per blanditiās ēvocātōs numquam remīsit, in quibus Archelāum Cappadocem, cūius etiam rēgnum in prōvinciae fōrmam redēgit et māximam cīvitātem appellārī nōmine suō iussit, quae nunc Caesarēa dīcitur, cum Māzaca anteā vocārētur. Hīc tertiō et vīcēsimō imperiī annō, aetātis septuāgēsimō octāvō, ingentī omnium gaudiō mortuus est in Campāniā.
Chapter 12: Caligula Emperor, 47 – 41 CE
(1) Successit eī C. Caesar, cognōmentō Caligula, Drūsī, prīvīgnī Augustī et ipsīus Tiberīī nepōs, scelerātissimus ac fūnestissimus et quī etiam Tiberīī dēdecōra pūrgāverit.
(2) Bellum contrā Germānicōs suscēpit et ingressus Suēbiam nihil strēnuē fēcit.
(3) Stupra sorōribus intūlit, ex ūnā etiam nātam fīliam cognōvit.
(4) Cum adversum cūnctōs ingentī avāritiā, libīdine, crūdēlitāte saevīret, interfectus in Palātiō est annō aetātis vīcēsimō nōnō, imperiī tertiō, mēnse decimō diēque octāvō.
Chapter 13: Claudius Emperor, 41 – 54 CE
(1) Post hunc Claudius fuit, patruus Caligulae, Drūsī quī apud Mogontiacum monumentum habet fīlius, cūius et Caligula nepōs erat. Hīc mediē imperāvit multa gerēns tranquillē atque moderātē, quaedam crūdēliter et īnsulsē.
(2) Britannīae intulit bellum, quam nūllus Rōmānōrum post C. Caesarem attigerat, eāque dēvictā per Cn. Sentium et A. Plautium, inlūstrēs ac nōbilēs virōs, triumphum celebrem ēgit.
(3) Quāsdam īnsulās etiam ultra Britanniās in Ōceanō positās imperiō Rōmānō addidit, quae appellantur Orchadēs; fīliō autem suō Britannicī nōmen imposuit.
(4) Tam cīvīlis autem circā quōsdam amīcōs extitit, ut etiam Plautium nōbilem virum, quī expedītiōne Britannicā multa ēgregiē fēcerat, triumphantem ipse prōsequerētur et cōnscendentī Capitōlium laevus incēderet.
(5) Is vīxit annōs IV et LX, imperāvit XIV. Post mortem cōnsecrātus est dīvusque appellātus.
Chapter 14: Nero Emperor, 54 – 68 CE
(1) Successit huic Nerō, Caligulae avunculō suō simillimus, quī Rōmānum imperium et dēfōrmāvit et diminuit, inūsitātae lūxuriae sūmptuumque, ut quī exemplō C. Caligulae in calidīs et frigidīs lavāret unguentīs, rētibus aureīs piscārētur, quae blattinīs fūnibus extrahēbat. Īnfīnītam senātūs partem interfēcit, bonīs omnibus hostis fuit.
(2) Ad postrēmum sē tantō dēdecōre prōstituit, ut et saltāret et cantāret in scaenā citharoedicō habitū vel tragicō. Parricīdia multa commīsit frātre, uxōre, <sorōre,> mātre interfectīs. Urbem Rōmam incendit, ut spectāculī ēius imāginem cerneret, quālī ōlim Trōia capta ārserat.
(4) In rē mīlitārī nihil omnīnō ausus Britanniam paene āmīsit. Nam duo sub eō nōbilissima oppida capta illīc atque ēversa sunt. Armeniam Parthī sustulērunt legiōnēsque Rōmānās sub iugum mīsērunt.
(5) Duae tamen sub eō prōvinciae factae sunt, Pontus Polemōniacus concēdente rēge Polemōne et Alpēs Cottiae Cottiō rēge dēfūnctō.
Chapter 15
(1) Per haec Rōmānō orbī exsecrābilis ab omnibus simul dēstitūtus est et ā senātū hostis iūdicātus; cum quaererētur ad poenam, quae poena erat tālis ut nūdus per publicum ductus furcā capitī ēius īnsertā virgīs ūsque ad mortem caederētur atque ita praecipitārētur ā saxō, ē Palātiō fūgit et in suburbānō sē lībertī suī, quod inter Salariam et Nōmentānam viam ad quārtum urbis mīliārium, se interfēcit.
(2) Aedificāvit Rōmae thermās, quae ante Nerōniānae dictae nunc Alexandriānae appellantur.
(3) Obiit trīcēsimō et alterō aetātis annōs, imperiī quārtō decimō, atque in eō omnis Augustī familia cōnsūmpta est.
Chapter 16: Galba Emperor, 68 – 69 CE
(1) Huic Ser. Galba successit, antīquissimae nōbilitātis senātor, cum septuāgēsimum et tertium annum ageret aetātis, ab Hispānīs et Gallīs imperātōr ēlēctus, mox ab ūniversō exercitū libenter acceptus.
(2) Nam prīvāta ēius vīta īnsīgnis fuerat mīlitāribus et cīvīlibus rēbus; saepe consul, saepe prō consule, frequenter dux in gravissimīs bellīs. Hūius breve imperium fuit et quod bona habēret exōrdia, nisi ad sevēritātem prōpēnsior vidēretur.
(3) Īnsidiīs tamen Othōnis occīsus est imperiī mēnse septimō. Iugulātus in forō Rōmae sepultusque in hortīs suīs, quī sunt Aurēliā viā nōn longē ab urbe Rōmā.
Chapter 17: Otho Emperor, 69 CE
(1) Othō occīsō Galbā invāsit imperium, māternō genere nōbilior quam paternō, neutrō tamen obscūrō.
(2) In prīvātā vītā mollis et Nerōnī familiāris, in imperiō documentum suī nōn potuit ostendere.
(3) Nam cum īsdem temporibus, quibus Othō Galbam occīderat, etiam Vitellius factus esset ā Germāniciānīs exercitibus imperātōr, bellō contrā eum susceptō, cum apud Bēdriacum in Ītaliā levī proeliō victus esset, ingentēs tamen cōpiās ad bellum habēret, sponte sēmet occīdit. Petentibus mīlitibus, nē tam cito dē bellī dēspērāret ēventū, cum tantī sē nōn esse dīxisset, ut propter eum bellum cīvīle movērētur, voluntāriā morte obiit trīcēsimō et octāvō aetātis annō, nōnāgēsimō et quīntō imperiī diē.
Chapter 18: Vitellius Emperor, 69 CE
(1) Dein Vitellius imperiō potītus est, familiā honōrātā magis quam nōbilī. Nam pater ēius nōn admodum clārē nātus trēs tamen ōrdināriōs gesserat cōnsulātūs.
(2) Hīc cum multō dēdecōre imperāvit et gravī saevitiā nōtābilis, praecipuē ingluviē et vorācitāte, quippe cum dē diē saepe quārtō vel quīntō ferātur epulātus.
(3) Nōtissima certē cēna memoriae mandāta est, quam eī Vitellius frāter exhibuit, in quā super cēterōs sūmptūs duo mīlia piscium, septem avium adposita trāduntur.
(4) Hīc cum Nerōnī similis esse vellet atque id adeō prae sē ferret, ut etiam exequiās Nerōnis, quae humiliter sepultae fuerant, honōrāret, ā Vespasiānī ducibus occīsus est interfectō prius in urbe Sabīnō Vespasiānī imperātōris frātre, quem cum Capitōliō incendit.
(5) Interfectus autem est māgnō dēdecōre: trāctus per urbem Rōmam pūblicē, nūdus, ērēctō comā capite et subiectō ad mentum gladiō stercore in vultum et pectus ab omnibus obviīs adpetītus, postrēmō iugulātus et in Tiberim dēiectus, etiam commūnī caruit sepultūrā.
(6) Periit autem aetātis annō septimō et quīnquāgēsimō, imperiī mēnse octāvō et diē ūnō.
Chapter 19: Vespasian Emperor, 69 – 79 CE
(1) Vespasiānus huic successit factus apud Palaestīnam imperātor, prīnceps obscūrē quidem nātus, sed optimīs comparandus, prīvātā vītā inlūstris, ut quī ā Claudiō in Germāniam et deinde in Britanniam missus trīciēs et bis cum hoste cōnflīxerit, duās validissimās gentēs, vīgintī oppida, īnsulam Vectam, Britanniae proximam imperiō Rōmānō adiēcerit.
(2) Rōmae sē in imperiō moderātissimē gessit. Pecūniae tantum avidior fuit, ita, ut eam nūllī iniūstē auferret. Quam cum omnī dīligentiae prōvīsiōne colligeret, tamen studiōsissimē largiēbātur, praecipuē indigentibus. Nec facile ante eum cūisquam prīncipis vel māior est līberālitās comperta vel iūstior. Placidissimae lēnitātis, ut quī māiestātis quoque contrā sē reōs nōn facile pūnīerit ultrā exiliī poenam.
(3) Sub hōc Iūdaea Rōmānō accessit imperiō et Hierosolyma, quae fuit urbs nōbilissima Palaestīnae.
(4) Achaiam, Lyciam, Rhodum, Bȳzantium, Samum, quae līberae ante id tempus fuerant, item Thrāciam, Ciliciam, Commāgēnēn, quae sub rēgibus amīcīs ēgerant, in prōvinciārum fōrmam redēgit.
Chapter 20
(1) Offēnsārum et inimīcitiārum immemor fuit, convīcia ā causidicīs et philosophīs in sē dicta lēniter tulit, dīligēns tamen coērcitor disciplīnae mīlitāris.
(2) Hīc cum fīliō Titō dē Hierosolymīs triumphāvit. Per haec cum senātuī, populō, postrēmō cūnctīs amābilis ac iūcundus esset, prōfluviō ventris extīnctus est in villā propriā circā Sabīnōs, annum agēns aetātis sexāgēsimum nōnum, imperiī nōnum et diem septimum, atque inter dīvōs relātus est.
(3) Genitūram fīliōrum ita cognitam habuit, ut, cum multae contrā eum coniūrātiōnēs fierent, quās patefactās ingentī dissimulātiōne contempsit, in senātū dīxerit aut fīliōs sibi successūrōs aut nēminem.
Chapter 21: Titus Emperor, 79 – 81 CE
(1) Huic Titus fīlius successit, quī et ipse Vespasiānus est dictus, vir omnium virtūtum genere mīrābilis adeō, ut “amor et dēliciae humānī generis” dīcerētur, facundissimus, bellicōsissimus, moderātissimus. Causās Latīnē ēgit, poēmata et tragoediās Graecē composuit.
(2) In oppūgnātiōne Hieroslymōrum sub patre mīlitāns duodecim prōpūgnātōrēs duodecim sagittārum cōnfīxit ictibus. Rōmae tantae cīvīlitātis in imperiō fuit, ut nūllum omnīnō pūniret, convictōs adversum sē coniūrātiōnis dīmīserit vel in eādem familiāritāte quam anteā habuerit.
(3) Facilitātis et līberālitātis tantae fuit, ut, cum nūllī quicquam negāret et ab amīcīs reprehenderētur, responderit nūllum trīstem dēbēre ab imperātōre discēdere; praetereā cum quādam diē in cēnā recordātus fuisset nihil sē illō diē cuīquam praestitisse, dīxerit: “Amīcī, hodiē diem perdidī.”
(4) Hīc Rōmae amphitheātrum aedificāvit et quīnque mīlia ferārum in dēdicātiōne ēius occīdit.
Chapter 22
(1) Per haec inūsitātō favōre dīlēctus morbō periit in eā, quā pater, vīllā post biennium et mēnsēs octō, dies vīgintī, quam imperātōr erat factus, aetātis annō alterō et quadrāgēsimō.
(2) Tantus lūctus eō mortuō pūblicus fuit, ut omnēs tamquam in propriā doluerint orbitāte. Senātus obitū ipsīus circā vesperam nūntiātō nocte inrūpit in cūriam et tantās eī mortuō laudēs grātiāsque congessit, quantās nec vīvō umquam ēgerat nec praesentī. Inter dīvōs relātus est.
Chapter 23: Domitian Emperor, 81 – 96 CE
(1) Domitiānus mox accēpit imperium, frāter ipsīus iūnior, Nerōnī aut Caligulae aut Tiberiō similior quam patrī vel frātrī suō. Prīmīs tamen annīs moderātus in imperiō fuit, mox ad ingentia vitia prōgressus libīdinis, īrācundiae, crūdēlitātis, avāritiae, tantum in sē odiī concitāvit, ut merita et patris et frātris abolēret.
(2) Interfēcit nōbilissimōs ē senātū. Dominum sē et deum prīmus appellārī iussit. Nūllam sibi nisi auream et argenteam statuam in Capitōliō passus est pōnī.
(3) Cōnsōbrīnōs suōs interfēcit. Superbia quoque in eō exsecrābilis fuit.
(4) Expedītiōnēs quattuor habuit, ūnam adversum Sarmatās, alteram adversum Cattōs, duās adversum Dācōs. De Dācīs Cattīsque duplicem triumphum ēgit, dē Sarmatīs sōlam lauream ūsūrpāvit. Multās tamen calamitātēs īsdem bellīs passus est; nam in Sarmatiā legiō ēius cum duce interfecta est ā Dācīs Oppius Sabīnus cōnsulāris et Cornēlius Fuscus praefectus praetōriō cum māgnīs exercitibus occīsī sunt.
(5) Rōmae quoque multa opera fēcit, in hīs Capitōlium et Forum Trānsitōrium, Dīvōrum Porticus, Īseum ac Serāpeum et Stadium.
(6) Vērum cum ob scelera ūniversīs exōsus esse coepisset, interfectus est suōrum coniūrātiōne in Palātiō, annō aetātis quadrāgēsimō quīntō, imperiī quīntō decimō. Fūnus ēius cum ingentī dēdecōre per vespillōnēs exportātum et ignōbiliter est sepultum.
Book 8: From the Accesion of Nerva to the Death of Alexander Severus, 96 – 235 CE
Chapter 1: Nerva Emperor, 96 – 98 CE
(1) Annō octingentēsimō et quīnquāgēsimō ab urbe conditā, Vetere et Valente cōnsulibus, rēs pūblica ad prōsperrimum statum rediit bonīs prīncipibus ingentī fēlīcitāte commissa. Domitiānō enim exitiābilī tyrannō Nerva successit, vir in prīvātā vītā moderātus est strēnuus, nōbilitātis mediae; quī senex admodum operam dante Petrōniō Secundō praefectō praetōriō, item Partheniō interfectōre Domitiānī imperātōr est factus. Aequissimum sē et cīvilissimum praebuit.
(2) Reī pūblicae dīvīnā prōvīsiōne cōnsuluit Trāiānum adoptandō. Mortuus est Rōmae post annum et quattuor mēnsēs imperiī suī ac dies octō, aetātis septuāgēsimō et alterō annō, atque inter dīvōs relātus est.
Chapter 2: Trajan Emperor, 98 – 117 CE
(1) Successit eī Ulpius Crīnītus Trāiānus nātus Ītalicae in Hispāniā, familiā antīquā magis quam clārā. Nam pater ēius prīmum consul fuit. Imperātōr autem apud Agrippīnam in Galliīs factus est. Rem pūblicam ita adminstrāvit, ut omnibus prīncipibus meritō praeferātur, inūsitāte cīvīlitātis et fortitūdinis.
(2) Rōmānī imperiī, quod post Augustum dēfēnsum magis fuerat quam nōbiliter ampliātum, fīnēs longē lātēque diffūdit. Urbēs trāns Rhēnum in Germāniā reparāvit. Dāciam Decibalō victō subēgit, prōvinciā trāns Dānubium factā in hīs agrīs, quōs nunc Taifalī, Victoalī et Tervingī habent. Ea prōvincia deciēs centēna mīlia passuum in circuitū tenuit.
Chapter 3
(1) Armeniam, quam occupāverant Parthī, recēpit Parthomasīrī occīsō, quī eam tenēbat. Albānīs rēgem dedit. Hibērōrum rēgem et Sauromatārum et Bosphorānōrum et Arabum et Osdroēnōrum et Colchōrum in fidem accēpit. Carduenōs, Marcomedōs occupāvit et Anthemūsium, māgnam Persidis regiōnem, Seleuciam, Ctēsiphōntem, Babylōnem. Messēniōs vīcit ac tenuit.
(2) Ūsque ad Indiae fīnēs et mare rubrum accessit atque ibi trēs prōvinciās fēcit, Armeniam, Assyriam, Mesopotamiam, cum hīs gentibus quae Madenam attingunt. Arabiam posteā in prōvinciae fōrmam redēgit. In marī Rubrō classem īnstituit, ut per eam Indiae fīnēs vāstāret.
Chapter 4
Glōriam tamen mīlitārem cīvīlitāte et moderātiōne superāvit Rōmae et per prōvinciās aequālem sē omnibus exhibēns, amīcōs salūtandī causā frequentāns vel aegrōtantēs vel cum fēstōs diēs habuissent, convīvia cum īsdem indiscrēta vicissim habēns, saepe in vehiculīs eōrum sedēns, nūllum senātōrum laedēns, nihil iniūstum ad augendum fiscum agēns, līberālis in cūnctōs, publicē prīvātimque dītāns omnēs et honōribus augēns, quōs vel mediōcrī familiāritāte cognōvisset, <per> orbem terrārum aedificāns multa, immūnitātēs cīvitātibus tribuēns, nihil nōn tranquillum et placidum agēns, adeō ut omnī ēius aetāte ūnus senātor damnātus sit atque is tamen per senātum ignōrante Trāiānō. Ob haec per orbem terrārum deō proximus nihil nōn venerātiōnis meruit et vīvus et mortuus.
Chapter 5
(1) Inter alia dicta hoc ipsīus fertur ēgregium; amīcīs enim culpantibus, quod nimium circā omnēs commūnis esset, respondit tālem sē imperātōrem esse prīvātīs, quālēs esse sibi imperātōrēs prīvātus optāsset.
(2) Post ingentem igitur glōriam bellī domīque quaesītam ē Perside rediēns apud Seleuciam Isauriae prōfluviō ventris extīnctus est. Obiit autem aetātis annō sexāgēsimō tertiō, mēnse nōnō, diē quārtō, imperiī nōnō decimō, mēnse sextō, diē quīntō decimō. Inter dīvōs relātus est sōlusque omnium intrā urbem sepultus est. Ossa collāta in urnam auream in forō, quod aedificāvit, sub columnā posita sunt, cūius altitūdō CXLIV pedēs habet.
(3) Hūius tantum memoriae dēlātum est, ut ūsque ad nostrum aetātem nōn aliter in senātū prīncipibus adclāmētur, nisi “Fēlīciōr Augustō, melior Trāiānō.” Adeō in eō glōria bonitātis obtinuit, ut vel adsentantibus vel vērē laudantibus occāsiōnem māgnificentissimī praestet exemplī.
Chapter 6: Hadrian Emperor, 117 – 138 CE
(1) Dēfūnctō Trāiānō Aelius Hadriānus creātus est prīnceps, sine aliquā quidem voluntāte Trāiānī, sed operam dante Plōtīnā, Trāiānī uxōre; nam eum Trāiānus, quamquam cōnsōbrīnae suae fīlium, vīvus nōluerat adoptāre.
(2) Nātus et ipse Ītalicae in Hispāniā. Quī Trāiānī glōriae invidēns statim prōvinciās trēs relīquit, quās Trāiānus addiderat, et dē Assyriā, Mesopotamiā, Armeniā revocāvit exercitūs ac fīnem imperiī esse voluit Euphrātēn. Idem dē Dāciā facere cōnātum amīcī dēterruērunt, nē multī cīvēs Rōmānī barbarīs trāderentur, proptereā quia Trāiānus victā Dāciā ex tōtō orbe Rōmānō īnfīnītās eō cōpiās hominum trānstulerat ad agrōs et urbēs colendās. Dācia enim diūturnō bellō Decibalī virīs fuerat exhausta.
Chapter 7:
(1) Pācem tamen omni imperiī suī tempore habuit, semel tantum per praesidem dīmicāvit.
(2) Orbem Rōmānum circumiit. Multa aedificāvit. Fācundissimus Latīnō sermōne, Graecō ērudītissimus fuit. Nōn māgnam clēmentiae glōriam habuit, dīligentissimus tamen circa aerārium et mīlitum diciplīnam.
(3) Obiit in Campāniā māior sexāgenāriō, imperiī annō vīcēsimō prīmō, mēnse decimō, diē vīcēsimō nōnō. Senātus eī tribuere nōluit dīvīnōs honōrēs, tamen cum successor ipsīus T. Aurēlius Antōnīnus Fulvius hoc vehementer exigeret et ūniversī senātōrēs palam resisterent, tandem obtinuit.
Chapter 8: Antoninus Pius Emperor, 138 – 161 CE
(1) Ergō Hadriānō successit T. Antōnīnus Fulvius Bōiōnius, īdem etiam Pius nōminātus, genere clārō, sed nōn admodum vetere, vir insīgnis et quī meritō Numae Pompiliō cōnferātur, ita ut Rōmulō Trāiānus aequētur.
(2) Vīxit ingentī honestāte prīvātus, māiōre in imperiō, nūllī acerbus, cūnctīs benīgnus, in rē mīlitārī moderātā glōriā, dēfendere magis prōvinciās quam amplificāre studēns, virōs aequissimōs ad administrandam rem pūblicam quaerēns, bonīs honōrem habēns, improbōs sine aliquā acerbitāte dētestāns, rēgibus amīcīs venerābilis nōn minus quam terribilis, adeō ut barbarōrum plūrimae nātiōnēs dēpositīs armīs ad eum contrōversiās suās lītēsque dēferrent sententiaeque pārērent.
(3) Hīc ante imperium dītissimus opēs quidem omnēs suās stīpendiīs mīlitum et circā amīcōs liberālitātibus minuit, vērum aerārium opulentum relīquit. Pius propter clēmentiam dictus est.
(4) Obiit apud Lorium vīllam suam mīliāriō ab urbe duodecimō, vītae annō septuāgēsimō tertiō, imperiī vīcēsimō tertiō, atque inter dīvōs relātus est et meritō cōnsecrātus.
Chapter 9: Marcus Aurelius and Lucius Verus Emperors, 161 – 169 CE
(1) Post hunc imperāvit M. Antōnīnus Vērus haud dubiē nōbilissimus, quippe cum eius orīgō paterna ā Numā Pompiliō, māterna ā Solentīnō rēge pendēret, et cum eō L. Annius Antōnīnus Vērus.
(2) Tumque prīmum Rōmāna rēs pūblica duōbus aequō iūre imperium administrantibus pāruit, cum ūsque ad eōs singulōs semper habuisset Augustōs.
Chapter 10
(1) Hī et genere inter sē coniūnctī fuērunt et adfīnitāte. Nam Vērus Annius Antōnīnus M. Antōnīnī fīliam in mātrimōnium habuit, M. autem Antōnīnus gener Antōnīnī Piī fuit per uxōrem Galēriam Faustīnam iūniōrem, cōnsōbrīnam suam.
(2) Hī bellum contrā Parthōs gessērunt, quī post victōriam Trāiānī tum prīmum rebellāverant. Vērus Antōnīnus ad id profectus est. Quī Antiochīae et circā Armeniam agēns multa per ducēs suōs et ingentia patrāvit. Seleucīam Assyriae urbem nōbilissimam cum quadringentīs mīlibus hominum cēpit; Parthicum triumphum revexit. Cum frātre eōdemque socerō triumphāvit.
(3) Obiit tamen in Venetiā, cum ā Concordiā cīvitāte Altīnum proficīscerētur et cum frātre in vehiculō sedēret, subitō sanguine ictus, cāsū morbī, quem Graecī apoplēxin vocant.
(4) Vir ingeniī parum cīvīlis, reverentiā tamen frātris nihil umquam atrōx ausus. Cum obīsset ūndecimō imperiī annō, inter deōs relātus est.
Chapter 11: Marcus Aurelius Reigns Alone, 169 – 180 CE
(1) Post eum M. Antōnīnus sōlus rem pūblicam tenuit, vir quem mīrārī facilius quis quam laudāre possit. Ā prīncipiō vītae tranquillissimus, adeō ut ex īnfantiā quoque vultum nec ex gaudiō nec ex maerōre mūtāverit. Philosophiae dēditus Stoicae, ipse etiam nōn sōlum vītae mōribus, sed etiam ērudītiōne philosophus.
(2) Tantae admīrātiōnis adhūc iuvenis, ut eum successōrem parāverit Hadriānus relinquere, adoptātō tamen Antōnīnō Piō generum eī idcircō esse voluerit, ut hōc ōrdine ad imperium pervenīret.
Chapter 12:
(1) Īnstitūtus est ad philosophiam per Apollōnium Chalcēdōnium, ad scientiam litterārum Graecārum per Chaerōnēnsem Plūtarchī nepōtem, Latīnās autem eum litterās Frontō ōrātor nōbilissimus docuit. Hīc cum omnibus Rōmae aequō iūre ēgit, ad nūllam īnsolentiam ēlātus est imperiī fastīgiō, līberālitātis prōmptissimae.
(2) Prōvinciās ingentī benīgnitāte et moderātiōne trāctāvit. Contrā Germānōs eō prīncipe rēs fēlīciter gestae sunt, bellum ipse ūnum gessit Marcomannicum, sed quantum nūllā memoriā fuit, adeō ut Pūnicīs cōnferātur. Nam eō gravius est factum, quod ūniversī exercitūs Rōmānī perierant. Sub hōc enim tantus cāsus pestilentiae fuit, ut post victōriam Persicam Rōmae ac per Ītaliam prōvinciāsque māxima hominum pars, mīlitum omnēs ferē cōpiae languōre dēfēcerint.
Chapter 13:
(1) Ingentī ergō labōre et moderātiōne, cum apud Carnuntum iūgī trienniō persevērāsset, bellum Marcomannicum cōnfēcit, quod cum hīs Quādī, Vandalī, Sarmatae, Suēvī atque omnis barbaria commōverat. Multa hominum mīlia interfēcit ac Pannoniīs servitiō līberātīs Rōmae rūrsus cum Commodō Antōnīnō fīliō suō, quem iam Caesarem fēcerat, triumphāvit.
(2) Ad hūius bellī sūmptum cum aerāriō exhaustō largītiōnēs nūllās habēret neque indīcere prōvinciālibus aut senātuī aliquid vellet, īnstrūmentum rēgiī cultūs factā in forō dīvī Trāiānī sectiōne distrāxit, vāsa aurea, pōcula crystallina et murrina, uxōriam ac suam sēricam et auream vestem, multa ōrnamenta gemmārum. Ac per duōs continuōs mēnsēs ea vēnditiō habita est multumque aurī redāctum. Post victōriam tamen ēmptōribus pretia restituit, quī reddere conparāta voluērunt; molestus nūllī fuit, quī māluit semel ēmpta retinēre.
Chapter 14
(1) Hīc permīsit virīs clāriōribus, ut convīvia eōdem cultū, quō ipse et ministrīs similibus exhibērent. In ēditiōne mūnerum post victōriam adeō māgnificus fuit, ut centum simul leōnēs exhibuisse trādātur.
(2) Cum igitur fortūnātam rem pūblicam et virtūte et mānsuētūdine reddidisset, obiit XVIII imperiī annō, vītae LXI, et omnibus certātim adnītentibus inter dīvōs relātus est.
Chapter 15: Commodus Emperor, 180 – 193 CE
Huius successor L. Antōnīnus Commodus nihil paternum habuit, nisi quod contrā Germānōs fēlīciter et ipse pūgnāvit. Septembrem mēnsem ad nōmen suum trānsferre cōnātus est, ut Commodus dīcerētur. Sed lūxuriā et obscēnitāte dēprāvātus gladiātōriīs armīs saepissimē in lūdō, deinceps etiam in amphitheātrō cum huiusmodī hominibus dīmicāvit. Obiit morte subitā atque adeō, ut strangulātus vel venēnō interfectus putētur, cum annīs XII post patrem et VIII mēnsibus imperāsset, tantā execrātiōne omnium, ut hostis generis humānī etiam mortuus iūdicārētur.
Chapter 16: Pertinax Emperor, 193 CE
Huic successit Pertināx grandaevus, ut quī septuāgenāriam attigisset aetātem, praefectūram urbī tum agēns, ex senātūs cōnsultō imperāre iussus. Octōgēsimō diē imperiī praetōriānōrum mīlitum sēditiōne et Iūliānī scelere occīsus est.
Chapter 17
Post eum Salvius Iūliānus rem pūblicam invāsit, vir nōbilis et iūre perītissimus, nepōs Salvī Iūliāni quī sub dīvō Hadriānō perpetuum conposuit ēdictum. Victus est ā Sevērō apud Mulvium pontem, interfectus in Palātiō. Vīxit mēnsibus septem, postquam coeperat imperāre.
Chapter 18: Septimius Severus Emperor, 193 – 211 CE
(1) Hinc imperiī Rōmānī administrātiōnem Septimius Sevērus accēpit, oriundus ex Āfricā prōvinciā Tripolitānā, oppidō Leptī. Sōlus omni memoriā et ante et posteā ex Āfricā imperātōr fuit.
(2) Hīc prīmum fiscī advocātus, mox mīlitāris tribūnus, per multa deinde et varia officia atque honōrēs ūsque ad administrātiōnem tōtīus reī pūblicae vēnit.
(3) Pertinācem sē appellārī voluit in honōrem ēius Pertinācis, quī ā Iūliānō fuerat occīsus. Parcus admodum fuit, nātūrā saevus.
(4) Bella multa et fēlīciter gessit. Pescennium Nigrum, quī in Aegyptō et Syriā rebellāverat, apud Cȳzicum interfēcit. Parthōs vīcit et Arabās interiōrēs et Adiabēnōs. Arabās eō ūsque superāvit, ut etiam prōvinciam ibi faceret. Idcircō Parthicus, Arabicus, Adiabēnicus dictus est. Multa tōtō orbe Rōmānō reparāvit. Sub eō etiam Clōdius Albīnus, quī in occidendō Pertināce socius fuerat Iūliānō, Caesarem sē in Galliā fēcit, victusque apud Lugdūnum est interfectus.
Chapter 19
(1) Sevērus tamen praeter bellicam glōriam etiam cīvīlibus studiīs clārus fuit et litterīs doctus; philosophiae scientiam ad plēnum adeptus. Novissimum bellum in Britanniā habuit, utque receptās prōvinciās omnī sēcūritāte mūnīret, vāllum per CXXXII passuum mīlia ā marī ad mare dūxit.
(2) Dēcessit Eborācī admodum senex, imperiī annō sextō decimō, mēnse tertiō.
(3) Dīvus appellātus est. Nam fīliōs duōs successōrēs relīquit, Bassiānum et Getam, sed Bassiānō Antōnīnī nōmen ā senātū voluit inpōnī. Itaque dictus est M. Aurēlius Antōnīnus Bassiānus patrīque successit. Nam Geta hostis pūblicus iūdicātus cōnfestim periit.
Chapter 20: Caracalla Emperor, 211 – 217 CE
(1) M. igitur Aurēlius Antōnīnus Bassiānus, īdemque Caracalla, mōrum ferē paternōrum fuit, paulō asperior et mināx. Opus Rōmae ēgregium fēcit lavācrī, quae Antōnīniānae appellantur, nihil praetereā memorābile. Impatientis libīdinis, quī novercam suam Iūliam uxōrem dūxerit.
(2) Dēfūnctus est in Osdroēna apud Edessam moliēns adversum Parthōs expedītiōnem annō imperiī sextō mēnse secundō, vix ēgressus quadrāgēsimum tertium annum. Fūnere publicō ēlātus est.
Chapter 21: Macrinus Emperor, 218 CE
Deinde Opilius Macrīnus, quī praefectus praetōriō erat, cum fīliō Diadūmenō factī imperātōrēs nihil memorābile ex temporis brevitāte gessērunt. Nam imperium eōrum duum mēnsium et ūnīus annī fuit. Sēditiōne mīlitārī ambō pariter occīsī sunt.
Chapter 22: Heliogabalus Emperor, 218 – 222 CE
Creātus est post hōs M. Aurēlius Antōnīnus. Hīc Antonīnī Caracallae fīlius putābātur, sacerdōs autem Heliogabalī templī erat. Is cum Rōmam ingentī et mīlitum et senātūs exspectātiōne vēnisset, probrīs sē omnibus contāmināvit. Inpudīcissimē et obscēnissimē vīxit bienniōque post et octō mēnsibus tumultū interfectus est mīlitārī et cum eō māter Symiasera.
Chapter 23: Alexander Severus Emperor, 222 – 235 CE
Successit huic Aurēlius Alexander, ab exercitū Caesar, ā senātū Augustus nōminātus, iuvenis admodum; susceptōque adversus Persās bellō Xerxēn eōrum rēgem glōriōsissimē vīcit. Mīlitārem disciplīnam sevērissimē rēxit. Quāsdam tumultuantēs legiōnēs integrās exauctōrāvit. Adsessōrem habuit vel scriniī magistrum Ulpiānum iūris conditōrem. Rōmae quoque favōrābilis fuit. Periit in Galliā mīlitārī tumultū tertiō decimō imperiī annō et diē nōnō. In Mamaeam mātrem suam ūnicē pius.
Book 9: From the Accession of Maximus to the Abdication of Diocletian, 235 – 305 CE
Chapter 1: Maximinus Emperor, 235-237 CE
(1) Post hunc Maximīnus ex corpore mīlitārī prīmus ad imperium accessit sōlā mīlitum voluntāte, cum nūlla senātūs intercessisset auctōritās neque ipse senātor esset. Is bellō adversus Germānōs fēlīciter gestō cum ā mīlitibus imperātor esset appellātus, ā Pupiēnō Aquilēiae occīsus est, dēserentibus eum mīlitibus suīs, cum fīliō adhūc puerō, cum quō imperāverat trienniō et paucīs diēbus.
Chapter 2: Antonius Gordianus Emperor, 237 – 238 CE. Gordianus III Emperor, 238 – 244 CE
(1) Posteā trēs simul Augustī fuērunt, Pupiēnus, Balbīnus, Gordiānus, duo superiōrēs obscūrissimō genere, Gordiānus nōbilis, quippe cuius pater, senior Gordiānus, cōnsensū mīlitum, cum prōcōnsulātum Āfricae gereret, Maximīnō imperante prīnceps fuisset ēlēctus.
(2) Itaque cum Rōmam vēnissent Balbīnus et Pupiēnus, in Palātiō interfectī sunt, sōlī Gordiānō imperium reservātum. Gordiānus admodum puer cum Tranquillīnam Rōmae dūxisset uxōrem, Iānum Geminum aperuit et ad Orientem profectus Parthīs bellum intulit, quī iam mōliēbantur ērumpere. Quod quidem fēlīciter gessit proeliīsque ingentibus Persās adflīxit.
(3) Rediēns haud longē ā Rōmānīs fīnibus interfectus est fraude Philippī, quī post eum imperāvit. Mīles eī tumulum vīcēsimō mīliāriō ā Circēsiō, quod castrum nunc Rōmānōrum est Euphrātae imminēns, aedificāvit, exequiās Rōmam revexit, ipsum dīvum appellāvit.
Chapter 3: Philip Emperor, 244 – 249 CE
(1) Philippī duo, fīlius ac pater, Gordiānō occīsō imperium invāsērunt atque exercitū incolumī reductō ad Ītaliam ex Syriā profectī sunt. Hīs imperantibus mīllēsimus annus Rōmae urbis ingentī lūdōrum apparātū spectāculōrumque celebrātus est. Ambō deinde ab exercitū interfectī sunt, senior Philippus Vērōnae, Rōmae iūnior; annīs quīnque imperāvērunt; inter dīvōs tamen relātī sunt.
Chapter 4: Metius Decius Emperor, 249 – 251 CE
(1) Post hōs Decius ē Pannoniā īnferiōre, Budaliae nātus, imperium sūmpsit. Bellum cīvīle, quod in Galliā mōtum fuerat, oppressit. Fīlium suum Caesarem fēcit. Rōmae lavācrum aedificāvit. Cum bienniō imperāssent ipse et fīlius, uterque in barbaricō interfectī sunt. Inter dīvōs relātī.
Chapter 5: Gallus Hostilianus and Volusianus Emperors, 251 – 253 CE
(1) Mox imperātōrēs creātī sunt Gallus Hostīliānus et Gallī fīlius Volusiānus. Sub hīs Aemiliānus in Moesiā rēs novās mōlītus est; ad quem opprimendum cum ambō profectī essent, Interamnae interfectī sunt nōn complētō bienniō. Nihil omnīnō clārum gessērunt. Sōlā pestilentiā et morbīs atque aegritūdinibus nōtus eōrum prīncipātus fuit.
Chapter 6
Aemiliānus obscūrissimē nātus obscūrius imperāvit ac tertiō mēnse extīnctus est.
Chapter 7: Aemilianus Emperor, 253 CE; Valerianus Emperor, 253 – 260 CE
(1) Hinc Licinius Valeriānus in Raetiā et Nōricō agēns ab exercitū imperātōr et mox Augustus est factus. Galliēnus quoque Rōmae ā senātū Caesar est appellātus. Hōrum imperium Rōmānō nōminī perniciōsum et paene exitiābile fuit vel īnfēlīcitāte prīncipum vel ignāviā. Germānī Ravennam ūsque vēnērunt; Valeriānus in Mesopotamiā bellum gerēns ā Sapōre Persārum rēge superātus est, mox etiam captus apud Parthōs ignōbilī servitūte cōnsenuit.
Chapter 8: Gallienus Emperor, 260 – 268 CE
(1) Galliēnus cum adulēscēns factus esset Augustus, imperium prīmum fēlīciter, mox commodē, ad ultimum perniciōsē gessit. Nam iuvenis in Galliā et Īllyricō multa strēnuē fēcit, occīsō apud Mursam Ingenuō, quī purpuram sūmpserat, et Trebelliānō. Diū placidus et quiētus, mox in omnem lascīviam dissolūtus tenendae reī pūblicae habēnās probrōsā ignāviā et dēspērātiōne laxāvit.
(2) Alamannī vāstātīs Gallīīs in Ītaliam penetrāverunt. Dācia, quae ā Trāiānō ultrā Dānuvium fuerat adiecta, tum āmissa est. Graecia, Macedonia, Pontus, Asia vāstāta est per Gothōs, Pannonia ā Sarmatīs Quadīsque populāta est, Germānī ūsque ad Hispāniās penetrāvērunt et cīvitātem nōbilem Tarracōnem expūgnāvērunt, Parthī Mesopotamiā occupātā Syriam sibi coeperant vindicāre.
Chapter 9
(1) Tam dēspērātīs rēbus et dēlētō paene imperiō Rōmānō Postumus in Galliā obscūrissimē nātus purpuram sūmpsit et per annōs decem ita imperāvit ut cōnsūmptās paene prōvinciās ingentī virtūte et moderātione reparāverit. Quī sēditiōne mīlitum interfectus est, quod Mogontiacum, quae adversus eum rebellāverat Laeliānō rēs novās mōliente, dīripiendam mīlitibus trādere nōluisset.
(2) Post eum Marius vīlissimus opifex purpuram accēpit et secundō diē interfectus est.
(3) Victorīnus posteā Galliārum accēpit imperium, vir strēnuissimus, sed cum nimiae libidīnis esset et mātrimōnia aliēna corrumperet, Agrippīnae occīsus est āctuāriō quōdam dolum māchinante imperiī suī annō secundō.
Chapter 10
(1) Huic successit Tetricus senātor, quī Aquītāniam honōre praesidis administrāns absēns ā mīlitibus imperātōr ēlēctus est et apud Burdigalam purpuram sūmpsit. Sēditiōnēs multās mīlitum pertulit. Sed dum haec in Galliā geruntur, in Oriente per Odenāthum Persae victī sunt dēfēnsā Syriā, receptā Mesopotamiā. Ūsque ad Ctēsiphōntem Odenāthus penetrāvit.
Chapter 11: Claudius Emperor, 268 – 270 CE
(1) Ita Galliēnō rem pūblicam dēserente Rōmānum imperium in Occidente per Postumum, per Odenāthum in Oriente servātum est. Galliēnus intereā Mediōlānī cum Valeriānō frātre occīsus est imperiī annō nōnō Claudiusque eī successit ā mīlitibus ēlēctus, ā senātū appellātus Augustus. (2) Hīc Gothōs Īllyricum Macedoniamque vāstantēs ingentī proeliō vīcit. Parcus vir ac modestus et iūstī tenāx ac reī pūblicae gerendae idōneus, quī tamen intrā imperiī biennium morbō interiit. Dīvus appelātus est. Senātus eum ingentī honōre decorāvit, scīlicet ut in curiā clipeus ipsī aureus, item in Capitōliō statua aurea pōnerētur.
Chapter 12: Quintillus Emperor, 270 CE
(1) Quintillus post eum, Claudīī frāter, cōnsēnsū mīlitum imperātōr ēlēctus est, ūnicae moderātiōnīs vir et cīvilitātis, aequandus frātrī vel praeferendus. Cōnsēnsū senātūs appellātus Augustus septimō decimō diē imperiī occīsus est.
Chapter 13: Aurelian Emperor, 270 – 275 CE
(1) Post eum Aurēliānus suscēpit imperium, Dāciā Rīpēnsī oriundus, vir in bellō potēns, animī tamen immodicī et ad crūdēlitātem prōpēnsiōris. <Is> quoque Gothōs strēnuissimē vīcit. Rōmānam diciōnem ad fīnēs prīstinōs variā bellōrum fēlīcitāte revocāvit. Superāvit in Galliā Tetricum apud Catalaunōs ipsō Tetricō prōdente exercitum suum, cuius adsiduās sēditiōnēs ferre nōn poterat; quīn etiam per litterās occultās Aurēliānum ita fuerat dēprecātus, ut inter alia versū Vergiliānō ūterētur: “Ēripe mē hīs, invicte, malīs.”
(2) Zēnobiam quoque, quae occīsō Odenāthō marītō Orientem tenēbat, haud longē ab Antiochīā sine gravī proeliō cēpit ingressusque Rōmam nōbilem triumphum quasi receptor Orientis Occidentisque ēgit praecēdentibus currum Tetricō et Zēnobiā. Quī quidem Tetricus corrēctor Lūcāniae posteā fuit ac prīvātus diūtissimē vīxit; Zēnobia autem posterōs, quī adhūc manent, Rōmae relīquit.
Chapter 14
(1) Hōc imperante etiam in urbe monētāriī rebellāvērunt vitiātīs pecūniīs et Fēlīcissimō rationālī interfectō. Quōs Aurēliānus victōs ultimā crūdēlitāte conpescuit. Plūrimōs nōbilēs capite damnāvit. Saevus et sanguinārius ac necessārius magis in quibusdam quam in ūllō amābilis imperātōr. Trux omni tempore, etiam fīliī sorōris interfector, disciplīnae tamen mīlitāris et mōrum dissolūtōrum māgnā ex parte corrēctor.
Chapter 15
(1) Urbem Rōmam mūrīs fīrmiōribus cīnxit. Templum Sōlī aedificāvit, in quō īnfīnītum aurī gemmārumque cōnstituit. Prōvinciam Dāciam, quam Trāianus ultrā Dānuvium fēcerat, intermīsit vāstātō omnī Īllyricō et Moesiā dēspērāns eam posse retinērī abductōsque Rōmānōs ex urbibus et agrīs Dāciae in mediā Moesiā collocāvit appellāvitque eam Dāciam, quae nunc duās Moesiās dīvīdit et est <in> dextrā Dānuviō in mare fluentī, cum anteā fuerit in laevā.
(2) Occīditur servī suī fraude, quī ad quōsdam mīlitārēs virōs, amīcōs ipsīus, nōmina pertulit adnotāta falsō manum ēius imitātus, tamquam Aurēliānus ipsōs parāret occīdere; itaque ut praevenīrētur, ab īsdem interfectus est in itineris mediō, quod inter Cōnstantīnopolim et Hēraclēam est, strātae veteris; locus Caenophrūrium appellātur. Mors tamen ēius inulta nōn fuit. Meruit quoque inter dīvōs referrī.
Chapter 16: Tacitus Emperor, 275 – 276 CE
(1) Tacitus post hunc suscēpit imperium, vir ēgregiē mōrātus et reī pūblicae gerendae idōneus. Nihil tamen clārum potuit ostendere intrā sextum mēnsem imperiī morte praeventus. Flōriānus, quī Tacitō successerat, duōbus mēnsibus et diēbus XX in imperiō fuit neque quicquam dīgnum memoriā ēgit.
Chapter 17: Probus Emperor, 276 – 282 CE
(1) Post hunc Probus, vir inlūstris glōriā mīlitārī, ad administrātiōnem reī pūblicae accessit. Galliās ā barbarīs occupātās ingentī proeliōrum fēlīcitāte restituit. Quōsdam imperium ūsūrpāre cōnātōs, scīlicet Sāturnīnum in Oriente, Proculum et Bonōsum Agrippīnae, certāminibus oppressit.
(2) Vineās Gallōs et Pannoniōs habēre permīsit, opere mīlitārī Almam montem apud Sirmium et Aureum apud Moesiam superiōrem vīneīs cōnseruit et prōvinciālibus colendōs dedit.
(3) Hīc cum bella innumera gessisset, pāce pārātā dīxit brevī mīlitēs necessāriōs nōn futūrōs. Vir ācer, strēnuus, iūstus et quī Aurēliānum aequāret glōriā mīlitārī, mōrum autem cīvīlitāte superāret. Interfectus tamen est Sirmī tumultū mīlitārī in turrī ferrātā.
Chapter 18: Carus Emperor, 282 – 283 CE; Carus and Numerianus Emperors, 283 – 284 CE
(1) Post hunc Cārus est factus Augustus Narbōne nātus in Galliā. Is cōnfestim Carīnum et Numeriānum fīliōs Caesarēs fēcit. Sed dum bellum adversus Sarmatās gerit, nūntiātō Persārum tumultū ad Orientem profectus rēs contrā Persās nōbilēs gessit, ipsōs proeliō fūdit, Cōchēn et Ctēsiphōntem urbēs nōbilissimās cēpit. Et cum castra suprā Tigridem habēret, vī dīvīnī fulminis periit.
(2) Numeriānus quoque, fīlius ēius, quem sēcum Caesarem ad Persās dūxerat, adulēscēns ēgregiae indolis, cum oculōrum dolōre correptus in lectīculā veherētur, impulsōre Aprō, quī socer ēius erat, per īnsidiās occīsus est. Et cum dolō occultārētur ipsīus mors, quoūsque Aper invādere posset imperium, foētore cadāveris prōdita est. Mīlitēs enim, quī eum sequēbantur, putōre commōtī dīductīs lectīculae palliīs post aliquot diēs mortem ēius nōtam habēre potuērunt.
Chapter 19: Diocletian Emperor, 284 – 305 CE
(1) Intereā Carīnus, quem Caesarem ad Parthōs proficīscēns Cārus in Īllyricō, Galliā, Ītaliā relīquerat, omnibus sē sceleribus inquināvit. Plūrimōs innoxiōs fīctīs crīminibus occīdit, mātrimōnia nōbilia corrūpit, condiscipulīs quoque, quī eum in audītōriō vel levī fatīgātiōne taxāverant, perniciōsus fuit. Ob quae omnibus hominibus invīsus nōn multō post poenās dedit.
(2) Nam dē Perside victor exercitus rediēns cum Cārum Augustum fulmine, Numeriānum Caesarem īnsidiīs perdidisset, Dioclētiānum imperātōrem creāvit, Dalmatiā oriundum, virum obscūrissimē nātum, adeō ut ā plērīsque scrībae fīlius, ā nōnnūllīs Ānullīnī senātōris lībertīnus fuisse crēdātur.
Chapter 20
(1) Is prīma mīlitum cōntiōne iūrāvit Numeriānum nūllō suō dolō interfectum, et cum iūxtā eum Aper, quī Numeriānō īnsidiās fēcerat, cōnstitisset, in cōnspectū exercitūs manū Dioclētiānī percussus est.
(2) Posteā Carīnum omnium odiō et dētestātiōne vīventem apud Margum ingentī proeliō vīcit prōditum ab exercitū suō, quem fortiōrem habēbat, aut certē dēsertum, inter Viminācium atque Aureum montem.
(3) Ita rērum Rōmānārum potītus, cum tumultum rūsticānī in Galliā concitāssent et factiōnī suae Bacaudārum nōmen inpōnerent, ducēs autem habērent Amandum et Aeliānum, ad subigendōs eōs Maximiānum Herculium Caesarem mīsit, quī levibus proeliīs agrestēs domuit et pācem Galliae refōrmāvit.
Chapter 21
(1) Per haec tempora etiam Carausius, quī vīlissimē nātus strēnuae mīlitiae ōrdine fāmam ēgregiam fuerat cōnsecūtus, cum apud Bonōniam per trāctum Belgicae et Armoricī pācandum mare accēpisset, quod Francī et Saxonēs īnfestābant, multīs barbarīs saepe captīs nec praedā integrā aut prōvinciālibus redditā aut imperātōribus missā, cum suspīciō esse coepisset cōnsultō ab eō admittī barbarōs, ut trānseuntēs cum praedā exciperet atque hāc sē occāsiōne dītāret, ā Maximiānō iussus occīdī, purpuram sūmpsit et Brittaniās occupāvit.
Chapter 22: Diocletian makes Maximianus Herculius Augustus, Constantius and Maximianus Caesars
(1) Ita cum per omnem orbem terrārum rēs turbātae essent, Carausius in Britanniīs rebellāret, Achilleus in Aegyptō, Āfricam Quīnquegentiānī īnfestārent, Narseus Orientī bellum īnferret, Dioclētiānus Maximiānum Herculium ex Caesare fēcit Augustum, Cōnstantium et Maximiānum Caesarēs; quōrum Cōnstantius per fīliam nepōs Claudīī trāditur, Maximiānus Gālerius in Dāciā haud longē ā Serdicā nātus. Atque ut eōs etiam adfīnitāte coniungeret, Cōnstantius prīvīgnam Herculīī Theodōram accēpit, ex quā posteā sex līberōs, Cōnstantīnī frātrēs, habuit, Gālerius fīliam Dioclētiānī Valeriam, ambō uxōrēs, quās habuerant, repudiāre compulsī.
(2) Cum Carausiō tamen, cum bella frūstrā temptāta essent contrā virum reī mīlitāris perītissimum, ad postrēmum pāx convēnit. Eum post septennium Allectus, socius ēius, occīdit, atque ipse post eum Brittaniās trienniō tenuit. Quī ductū Asclēpiodotī praefectī praetōriō, oppressus est. Ita Britanniae decimō annō receptae.
Chapter 23
(1) Per idem tempus ā Cōnstantiō Caesare in Galliā bene pūgnātum est. Circā Lingonas diē ūnā adversam et secundam fortūnam expertus est. Nam cum repente barbarīs ingruentibus intrā cīvitātem esset coāctus tam praecipitī necessitate, ut clausīs portīs in mūrum fūnibus tollerētur, vix quīnque hōrīs mediīs adventante exercitū sexāgintā ferē mīlia Alamannōrum cecīdit. Maximiānus quoque Augustus bellum in Āfricā prōflīgāvit domitīs Quīnquegentiānīs et ad pācem redāctīs. Dioclētiānus obsessum Alexandrīae Achilleum octāvō ferē mēnse superāvit eumque interfēcit. Victōriā acerbē usus est: tōtam Aegyptum gravibus prōscrīptiōnibus caedibusque foedāvit. eā tamen occāsiōne ōrdināvit provide multa et disposuit, quae ad nostrum aetātem manent.
Chapter 24
Gālerius Maximiānus prīmum adversus Narseum proelium īnsecundum habuit inter Callinīcum Carrāsque congressus, cum incōnsultē magis quam ignāvē dīmicāsset; admodum enim parvā manū cum cōpiōssimō hoste commīsit. Pulsus igitur et ad Dioclētiānum profectus, cum eī in itinere occurrisset, tantā īnsolentiā ā Dioclētiānō fertur exceptus, ut per aliquot passuum mīlia purpurātus trādātur ad vehiculum cucurrisse.
Chapter 25
Mox tamen per Īllyricum Moesiamque contrāctīs cōpiīs rūrsus cum Narseō Hormisdae et Sapōris avō in Armeniā Māiōre pūgnāvit successū ingentī nec minōre cōnsiliō, simul fortitūdine, quippe quī etiam speculātōris mūnus cum alterō aut tertiō equite suscēperit. Pulsō Narseō castra ēius dīripuit; uxōrēs, sorōrēs, līberōs cēpit, īnfīnītam extrīnsecus Persārum nōbilitātem, gazam Persicam cōpiōsissimam. Ipsum in ultimās rēgnī sōlitūdinēs ēgit. Quārē ad Dioclētiānum in Mesopotamiā cum praesidiīs tum morante ovāns regressus ingentī honōre susceptus est.
(2) Varia deinceps et simul et virītim bella gessērunt Carpīs et Basternīs subāctīs, Sarmatīs victīs, quārum nātiōnum ingentēs captīvōrum cōpiās in Rōmānīs fīnibus locāvērunt.
Chapter 26: Diocletian abdicates, 305 CE
(1) Dioclētiānus mōrātus callidē fuit, sagāx praetereā et admodum subtīlis ingeniō, et quī sevēritātem suam aliēnā invidiā vellet explēre. Dīligentissimus tamen et sollertissimus prīnceps et quī imperiō Rōmānō prīmus rēgiae cōnsuētūdinis fōrmam magis quam Rōmānae lībertātis invexerit adōrārīque sē iussit, cum ante eum cūnctī salūtārentur. Ōrnāmenta gemmārum vestibus calciāmentīsque indidit. Nam prius imperiī īnsīgne in chlamyde purpureā tantum erat, reliqua commūnia.
Chapter 27
(1) Herculius autem prōpalam ferus et incīvīlis ingeniī asperitātem suam etiam vultūs horrōre sīgnificāns. Hīc nātūrae suae indulgēns Dioclētiānō in omnibus est sevēriōribus cōnsiliīs obsecūtus. Cum tamen ingravēscente aevō parum sē idōneum Dioclētiānus moderandō imperiō esse sentīret, auctor Herculiō fuit, ut in vītam prīvātam concēderent et statiōnem tuendae reī pūblicae viridiōribus iūniōribusque mandārent. Cuī aegrē collēga obtemperāvit.
(2) Tamen uterque ūnō diē prīvātō habitū imperiī īnsīgne mūtāvit, Nicomediae Dioclētiānus, Herculius Mediōlānī, post triumphum inclitum, quem Rōmae ex numerōsīs gentibus ēgerant, pompā ferculōrum inlūstrī, quā Narseī coniugēs sorōrēsque et līberī antē currum ductī sunt; concessērunt tamen Salōnās ūnus, alter in Lūcāniam.
Chapter 28
(1) Dioclētiānus prīvātus in vīllā, quae haud procul ā Salōnīs est, praeclārō ōtiō senuit, inūsitātā virtūte ūsus, ut sōlus omnium post conditum Rōmānum imperium ex tantō fastīgiō sponte ad prīvātae vītae statum cīvīlitātemque remeāret. Contigit igitur eī, quod nūllī post nātōs hominēs, ut cum prīvātus obīsset, inter dīvōs tamen referrētur.
Book 10: From the Abdication of Diocletian to the Death of Jovian, 306 – 364 CE
Chapter 1: Constantius I and Galerius Emperors, 305-306 CE
(1) Hīs igitur abeuntibus administrātiōne reī pūblicae Cōnstantius et Gālerius Augustī creātī sunt dīvīsusque inter eōs ita Rōmānus orbis, ut Gallias, Ītaliam, Āfricam Cōnstantius, Īllyricum, Asiam, Orientem Gālerius obtinēret sūmptīs duōbus Caesaribus.
(2) Cōnstantius tamen contentus dīgnitāte Augustī Ītaliae atque Āfricae administrandae sollicitūdinem recūsāvit, vir ēgregius et praestantissimae cīvīlitātis, dīvitiīs prōvinciālium ac prīvātōrum studēns, fiscī commoda nōn admodum adfectāns dīcēnsque melius pūblicās opēs ā prīvātīs habērī quam intrā ūnum claustrum reservārī, adeō autem cultūs modicī, ut festīs diēbus, sī amīcīs numerōsiōribus esset epulandum, prīvātōrum eī argentō ōstiātim petītō trīclīnia sternerentur.
(3) Hīc nōn modo amābilis, sed etiam venerābilis Gallīs fuit, praecipuē quod Dioclētiānī suspectam prūdentiam et Maximiānī sanguināriam temeritātem imperiō ēius ēvāserant. Obiit Britanniā Eborācī prīncipātūs annō tertiō decimō atque inter dīvōs relātus est.
Chapter 2: Constantine Emperor, 306-307 CE
(1) Gālerius vir et probē mōrātus et ēgregius rē mīlitārī, cum Ītaliam quoque sinente Cōnstantiō administrātionī suae accessisse sentīret, Caesarēs duōs creāvit, Maximīnum, quem Orientī praefēcit, et Sevērum, cuī Ītaliam dedit. Ipse in Īllyricō commorātus est.
(2) Vērum Cōnstantiō mortuō Cōnstantīnus, ex obscūriōre mātrimōniō ēius fīlius in Britanniā creātus est imperātōr et in locum patris exoptātissimus moderātor accessit.
(3) Rōmae intereā praetōriānī excitō tumultū Maxentium, Herculīī fīlium, quī haud procul ab urbe in vīllā pūblicā morābātur, Augustum nūncupāvērunt. Quō nūntiō Maximiānus Herculius ad spem arrectus resūmendī fastīgiī, quod invītus āmīserat, Rōmam advolāvit ē Lūcāniā, quam sēdem prīvātus ēlēgerat in agrīs amoenissimīs cōnsenēscēns, Dioclētiānumque etiam per litterās adhortātus est, ut dēpositam resūmeret potestātem, quās ille inrītās habuit.
(4) Sed adversum mōtum praetōriānōrum atque Maxentīī Sevērus Caesar Rōmam missus ā Gāleriō cum exercitū vēnit obsidēnsque urbem mīlitum suōrum scelere dēsertus est. Auctae Maxentīī opēs cōnfirmātumque imperium. Sevērus fugiēns Ravennae interfectus est.
Chapter 3
(1) Herculius tamen Maximiānus post haec in cōntiōne exercitūum fīlium Maxentium nūdārecōnātus sēditiōnem et convīcia mīlitum tulit.
(2) Inde ad Galliās profectus est dolō conpositō, tamquam ā fīliō esset expulsus, ut Cōnstantīnō generō iungerētur, mōliēns tamen Cōnstantīnum repertā occāsiōne interficere; quī in Galliīs et mīlitum et prōvinciālium ingentī iam favōre rēgnābat caesīs Francīs atque Alamannīs, captīsque eōrum rēgibus, quōs etiam bēstiīs, cum māgnificum spectāculum mūneris parāsset, obiēcit. Dētēctīs igitur īnsidiīs per Faustam fīliam, quae dolum virō enūntiāverat, profūgit Herculius Massiliaeque oppressus (ex eā enim nāvigāre ad fīlium praeparābat) poenās dedit iūstissimō exitū, vir ad omnem ācerbitātem saevitiamque prōclīvis, īnfīdus, incommodus, cīvīlitātis penitus expers.
Chapter 4: Licinius Emperor, 307-324 CE
(1) Per hōc tempus ā Gāleriō Licinius imperātōr est factus, Dāciā oriundus, nōtus eī antīquā cōnsuētūdine et in bellō, quod adversus Narseum gesserat, strēnuus labōribus et officiīs acceptus.
(2) Mors Gālerīī cōnfestim secūta. Ita rēs pūblica tum ā novīs quattuor imperātoribus tenēbātur, Cōnstantīnō et Maxentiō fīliīs Augustōrum, Liciniō et Maximīnō novīs hominibus.
(3) Quīntō tamen Cōnstantīnus imperiī suī annō bellum adversum Maxentium cīvīle commōvit, cōpiās ēius multīs proeliīs fūdit, ipsum postrēmō Rōmae adversum nōbilēs omnibus exitiīs saevientem apud pontem Mulvium vīcit Ītaliāque est potītus.
(4) Nōn multō deinceps in Oriente quoque adversum Licinium Maximīnus rēs novās mōlītus vīcīnum exitium fortuītā apud Tarsum morte praevēnit.
Chapter 5: Constantine the Great sole Ruler, 324-337 CE
(1) Cōnstantīnus tamen vir ingēns et omnia efficere nītēns quae animō praeparāsset, simul prīncipātum tōtīus orbis adfectāns, Liciniō bellum intulit, quamquam necessitūdō et adfīnitās cum eō esset; nam soror Cōnstantia nūpta Liciniō erat. Ac prīmō eum in Pannoniā secundā ingentī apparātū bellum apud Cibalās īnstruentem repentīnus oppressit omnīque Dardaniā, Moesiā, Macedoniā potītus numerōsās prōvinciās occupāvit.
Chapter 6
(1) Varia deinceps inter eōs bella, et pāx reconciliāta ruptaque est. Postrēmō Licinius nāvālī et terrestrī proeliō victus apud Nicomediam sē dēdidit et contrā religiōnem sacrāmentī Thessalonīcae prīvātus occīsus est.
(2) Eō tempore rēs Rōmāna sub ūnō Augustō et tribus Caesaribus, quod numquam aliās, fuit, cum līberī Cōnstantīnī Galliae, Orientī Ītaliaeque praeessent.
(3) Vērum īnsolentiā rērum secundārum aliquantum Cōnstantīnus ex illā favōrābilī animī docilitāte mūtāvit. Prīmum necessitūdinēs persecūtus ēgregium virum fīlium et sororis filium commodae indolis iuvenem interfēcit, mox uxōrem, post numerōsōs amīcōs.
Chapter 7
(1) Vir prīmō imperiī tempore optimīs prīncipibus, ultimō mediīs conparandus. Innumerae in eō animī corporisque virtūtēs clāruērunt. Mīlitāris glōriae adpetentissimus, fortūnā in bellīs prōsperā fuit, vērum ita ut nōn superāret industriam. Nam etiam Gothōs post cīvīle bellum variē prōflīgāvit pāce hīs ad postrēmum datā ingentemque apud barbarās gentēs memoriae grātium collocāvit.
(2) Cīvīlibus artibus et studiīs līberālibus dēditus, adfectātor iūstī amōris, quem ab omnibus sibi et līberālitāte et docilitāte quaesīvit. Sīcut in nōnnūllōs amīcōs dubius ita in reliquōs ēgregius, nihil occāsiōnum praetermittēns, quō opulentiōrēs eōs clāriōrēsque praestāret.
Chapter 8
(1) Multās lēgēs rogāvit, quāsdam ex bonō et aequō, plērāsque superfluās, nōnnūllās sevērās. Prīmusque urbem nōminis suī ad tantum fastīgium ēvehere mōlītus est, ut Rōmae aemulam faceret.
(2) Bellum adversus Parthōs mōliēns, quī iam Mesopotamiam fatīgābant, ūnō et trīcēsimō annō imperiī, aetātis sextō et sexāgēsimō Nicomediae in vīllā pūblicā obiit. Dēnūntiāta mors ēius est etiam per crīnītam stellam, quae inūsitātae māgnitūdinis aliquamdiū fulsit; eam Graecī comētēn vocant. Atque inter dīvōs meruit referrī.
Chapter 9: The Sons of Constantine rule, 337-360 CE
(1) Is successōrēs fīliōs trēs relīquit atque ūnum frātris fīlium. Vērum Dalmatius Caesar prōsperrimā indole neque patruō absimilis haud multō post oppressus est factiōne mīlitārī [et] Cōnstantiō patruēlī suō sinente potius quam iubente.
(2) Cōnstantīnum porrō bellum frātrī īnferentem et apud Aquilēiam incōnsultius proelium adgressum Cōnstantis ducēs interēmērunt.
(3) Ita rēs pūblica ad duōs Augustōs redācta. Cōnstantis imperium strēnuum aliquamdiū et iūstum fuit. Mox cum et valētūdine inprōsperā et amīcīs prāviōribus ūterētur, ad gravia vitia conversus, cum intolerābilis prōvinciālibus, mīlitī iniūcundus esset, factiōne Māgnentīī occīsus est.
(4) Obiit haud longē ab Hispāniīs in castrō, cuī Helenae nomen est, annō imperiī septimō decimō, aetātis trīcēsimō, rēbus tamen plūrimīs strēnuē in mīlitiā gestīs exercituīque per omne vītae tempus sine gravī crūdēlitāte terribilis.
Chapter 10
(1) Dīversa Cōnstantīī fortūna fuit. Ā Persīs enim multa et gravia perpessus saepe captīs oppidīs, obsessīs urbibus, caesīs exercitibus, nūllumque eī contrā Sapōrem prōsperum proelium fuit, nisi quod apud Singaram haud dubiam victōriam ferōciā mīlitum āmīsit, quī pūgnam sēditiōsē et stolidē contrā ratiōnem bellī diē iam praecipitī poposcērunt.
(2) Post Cōnstantis necem Māgnentiō Ītaliam, Āfricam, Galliās obtinente etiam Īllyricum rēs novās habuit Vetraniōne ad imperium cōnsēnsū mīlitum ēlēctō. Quem grandaevum iam et cūnctīs amābilem diūturnitāte et fēlīcitāte mīlitiae ad tuendum Īllyricum prīncipem creāvērunt, virum probum et mōrum veterum ac iūcundae cīvīlitātis, sed omnium līberālium artium expertem adeō, ut nē elementa quidem prīma litterārum nisi grandaevus et iam imperātor accēperit.
Chapter 11
(1) Sed ā Cōnstantiō, quī ad ultiōnem frāternae necis bellum cīvīle commōverat, abrogātum est Vetraniōnī imperium; novō inūsitātōque mōre cōnsēnsū mīlitum dēpōnere īnsīgne conpulsus.
(2) Rōmae quoque tumultus fuit Nepotiānō Cōnstantīnī sorōris fīliō per gladiātōriam manum imperium vindicante. Quī saevīs exōrdiīs dīgnum exitum nactus est. Vīcēsimō enim atque octāvō diē ā Māgnentiānīs ducibus oppressus poenās dedit. Caput ēius pīlō per urbem circumlātum est gravissimaeque prōscrīptiōnēs et nōbilium caedēs fuērunt.
Chapter 12
(1) Nōn multō post Māgnentius apud Mursam prōflīgātus aciē est ac paene captus. Ingentēs Rōmānī imperiī vīrēs eā dīmicātiōne cōnsūmptae sunt, ad quaelibet bella externa idōneae, quae multum triumphōrum possent sēcūritātisque cōnferre.
(2) Orientī mox ā Cōnstantiō Caesar est datus patruī fīlius Gallus Māgnentiusque dīversīs proeliīs victus vim vītae suae apud Lugdūnum attulit imperiī annō tertiō, mēnse septimō, frāter quoque ēius Senonis, quem ad tuendās Galliās Caesarem mīserat.
Chapter 13
(1) Per haec tempora etiam ā Cōnstantiō multīs incīvīlibus gestīs Gallus Caesar occīsus est, vir nātūrā ferus et ad tyrrannidem prōnior, sī suō iūre imperāre licuisset. Silvānus quoque in Galliā rēs novās mōlītus ante diem trīcēsimum extīnctus est sōlusque imperiō Rōmānō eō tempore Cōnstantius prīnceps et Augustus fuit.
Chapter 14
(1) Mox Iūliānum Caesarem ad Galliās mīsit, patruēlem suum, Gallī frātrem, trāditā eī in mātrimōnium sorōre, cum multa oppida barbarī expūgnāssent, alia obsidērent, ubique foeda vāstitās esset Rōmānumque imperium nōn dubiā iam calamitāte nūtāret. Ā quō modicīs cōpiīs apud Argentorātum, Galliae urbem, ingentēs Alamannōrum cōpiae exstīnctae sunt, rēx nōbilissimus captus, Galliae restitūtae.
(2) Multa posteā per eundem Iūliānum ēgregia adversum barbarōs gesta sunt summōtīque ultrā Rhēnum Germānī et fīnibus suīs Rōmānum imperium restitūtum.
Chapter 15: Julian Emperor, 360-363 CE
(1) Neque multō post, cum Germāniciānī exercitūs ā Galliārum praesidiō tollerentur, cōnsēnsū mīlitum Iūliānus factus Augustus est, interiectōque annō ad Īllyricum obtinendum profectus Cōnstantiō Parthicīs proeliīs occupātō.
(2) Quī rēbus cognitīs ad bellum cīvīle conversus in itinere obiit inter Ciliciam Cappadociamque annō imperiī octāvō et trīcēsimō, aetātis quīntō et quadrāgēsimō, meruitque inter dīvōs referrī, vir ēgregiae tranquillitātis, placidus, nimium amīcīs et familiāribus crēdēns, mox etiam uxōribus dēditior, quī tamen prīmīs imperiī annīs ingentī sē modestiā ēgerit, familiārium etiam locuplētātor neque inhonōrēs sinēns, quorum labōriōsa expertus fuisset officia, ad sevēritātem tamen prōpēnsior, sī suspīciō imperiī movērētur, mītis aliās, et cuius in cīvīlibus magis quam in externīs bellīs sit laudanda fortūna.
Chapter 16: Eutropius takes part in the Parthian Expedition, 363 CE
(1) Hinc Iūliānus rērum potītus est ingentīque apparātū Parthīs intulit bellum, cuī expedītiōnī ego quoque interfuī. Aliquot oppida et castella Persārum in dēditiōnem accēpit vel vī expūgnāvit Assyriamque populātus castra apud Ctēsiphōntem statīva aliquamdiū habuit.
(2) Remeānsque victor, dum sē incōnsultius proeliīs īnserit, hostīlī manū interfectus est VI Kal. Iūl., imperiī annō septimō, aetātis alterō et trīcēsimō atque inter dīvōs relātus est, vir ēgregius et rem pūblicam īnsīgniter moderātūrus, sī per fāta licuisset.
(3) Līberālibus disciplīnīs apprīmē ērudītus, Graecīs doctior atque adeō, ut Latīna ērudītiō nēquāquam cum Graecā scientiā convenīret, fācundiā ingentī et prōmptā, memoriae tenācissimae, in quibusdam philosophō proprior, in amicōs līberālis, sed minus dīligēns quam tantum prīncipem decuit. Fuērunt enim nōnnūllī, quī vulnera glōriae ēius īnferrent. In prōvinciālēs iūstissimus et tribūtōrum, quātenus fierī posset, repressor, cīvīlis in cūnctōs, mediocrem habēns aerāriī cūram, glōriae avidus ac per eam animī plērumque inmodicī, nimius religiōnis Christiānae īnsectātor, perinde tamen ut cruōre abstinēret, M. Antōnīnō nōn absimilis, quem etiam aemulārī studēbat.
Chapter 17: Jovian Emperor, 363-364 CE
(1) Post hunc Ioviānus, quī tunc domesticus mīlitābat, ad obtinendum imperium cōnsēnsū exercitūs lēctus est, commendātiōne patris mīlitibus quam suā nōtior. Quī iam turbātīs rēbus exercitū quoque inopiā labōrante, ūnō ā Persīs atque alterō proeliō victus pācem cum Sapōre, necessārium quidem, sed ignōbilem, fēcit multātus fīnibus ac nōnnūllā imperiī Rōmānī parte trāditā.
(2) Quod ante eum annīs mīlle centum et duōbus dē vīgintī ferē, ex quō Rōmānum imperium conditum erat, numquam accidit. Quīn etiam legiōnēs nostrae ita et apud Caudium per Pontium Telesīnum et in Hispāniā apud Numantiam et in Numidiā sub iugum missae sunt, ut nihil tamen fīnium trāderētur. Ea pācis condiciō nōn penitus reprehendenda foret, sī foederis necessitātem tum, cum integrum fuit, mūtāre voluisset, sīcut ā Rōmānīs omnibus hīs bellīs, quae commemorāvī, factum est. Nam et Samnītibus et Numantīnīs et Numidīs cōnfestim bella inlāta sunt neque pāx fuit.
(3) Sed dum aemulum imperiī verētur intrā Orientem residēns, glōriae parum cōnsuluit. Itaque iter ingressus atque Īllyricum petēns in Galatiae fīnibus repentīnā morte obiit, vir alias neque iners neque imprūdēns.
Chapter 18
(1) Multī exanimātum opīnantur nimiā crūditāte (inter cēnandum enim epulīs indulserat), aliī odōre cubiculī, quod ex recentī tēctōriō calcis grave quiēscentibus erat, quīdam nimietāte prūnārum, quās gravī frīgore adolērī multās iusserat.
(2) Dēcessit imperiī mēnse septimō, tertiō decimō Kal. Mārt., aetātis, ut quī plurimum vel minimum tradunt, tertiō et trīcēsimō annō, ac benīgnitāte prīncipum, quī eī successērunt inter dīvōs relātus est. Nam et cīvīlitātī propior et nātūrā admodum līberālis fuit.
(3) Is status erat Rōmānae reī Ioviānō eōdem et Varroniānō cōnsulibus, annō urbis conditae mīllēsimō centēsimō et octāvō decimō. Quia autem ad inclitōs prīncipēs venerandōsque perventum est, interim operī modum dabimus. Nam reliqua stilō māiōre dīcenda sunt, quae nunc nōn tam praetermittimus quam ad māiōrem scrībendī dīligentiam reservāmus.